ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-515-20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5151 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5152 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ`Պ-5153 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում» փոփոխություն կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5154 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Պետական տուրքի մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5155 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Սոցիալական աջակցության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5156 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հաշտարարության մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5157 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Փաստաբանության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5158 -20.02.2023-ՄԻ-011/0) եւ «Զենքի շրջանառության կարգավորման մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-5159 -20.02.2023-ՄԻ-011/0) վերաբերյալ Ազգային ժողովի պատգամավորներ Զարուհի Բաթոյանի, Սոնա Ղազարյանի եւ Ծովինար Վարդանյանի կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-515-20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5151 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5152 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ`Պ-5153 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում» փոփոխություն կատարելու մաuին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5154 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Պետական տուրքի մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5155 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Սոցիալական աջակցության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5156 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Հաշտարարության մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5157 -20.02.2023-ՄԻ-011/0), «Փաստաբանության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5158 -20.02.2023-ՄԻ-011/0) եւ «Զենքի շրջանառության կարգավորման մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-5159 -20.02.2023-ՄԻ-011/0)  (այսուհետ միասին` Նախագծերի փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության են ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական  վարչությունում: Նախագծերի փաթեթը ենթարկվել է իրավական, ֆինանսատնտեսագիտական, սոցիալական փորձաքննության:  Ստորեւ ներկայացվում է մասնագիտական փորձաքննության եզրակացությունը, ինչպես նաեւ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության  մասին տեղեկանքը:       ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ               ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ                                        ԼԻԴԻՅԱ ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ     16.03.2023թ. Իրավական փորձաքննության արդյունքները Նախագծերի փաթեթի` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1. «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (այսուհետ նաեւ՝ Նախագիծ) 3-րդ հոդվածով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի (այսուհետ նաեւ՝ Օրենք) մի շարք հոդվածներում «եղող» եզրույթը փոխարինվում է «գտնվող» եզրույթով. «Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ եւ 6-րդ կետերում, 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ, 3-րդ եւ 5-րդ կետերում, 8-րդ հոդվածի 3-րդ մասում, 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-3-րդ, 5-րդ եւ 7-րդ կետերում, 15-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում, 22-րդ հոդվածի 2-րդ մասում «եղող» բառը փոխարինել «գտնվող» բառով:»: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 1-ին եւ 2-րդ մասերի համաձայն՝ նորմատիվ իրավական ակտում կիրառվում են նորմատիվ իրավական ակտերով սահմանված կամ հանրածանոթ հասկացություններ կամ տերմիններ, նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսվում է հետեւյալ կարգտավորումը. «5. Ընտանիքում բռնության ենթարկվածներն իրենց դիմումի դեպքում իրենց խնամքի տակ եղող անձանց հետ (այսուհետ՝ շահառուներ) կարող են ապաստարանում տեղավորվել, եթե առկա է բռնության կրկնման կամ շարունակման վտանգի վերաբերյալ հիմնավոր ենթադրություն: Ապաստարանում չեն կարող տեղավորվել երեխաներ՝ առանց առնվազն մեկ ծնողի կամ այլ օրինական ներկայացուցչի: Անձին ապաստարանում տեղավորելու վերաբերյալ որոշում կարող են կայացնել՝(...)»: Նախագծի 20-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 20-րդ հոդվածում փոփոխություններ կատարելիս Օրենքի 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասի քննարկվող կարգավորման մեջ որեւէ փոփոխություն չի նախատեսվում: Միաժամանակ՝ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 5-րդ մասով՝ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «6) խնամքի տակ գտնվող անձ` երեխա, տարեց կամ հաշմանդամություն ունեցող անձ, առողջական կամ այլ հանգամանքներով անօգնական վիճակում գտնվող անձ, որը բնակվում է ընտանեկան բռնության ենթարկված անձի հետ, եւ որին վերջինս մշտապես հոգ է տանում.»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 3-րդ հոդվածով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի մի շարք հոդվածներում «եղող» եզրույթը «գտնվող» եզրույթով փոխարինելիս՝ հաշվի առնել սահմանված հասկացության կիրառման բոլոր դեպքերը: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 1-ին եւ 2-րդ մասերի համատեքստում հարկ ենք համարում անդրադառնալու նաեւ Նախագծի 7-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասում կատարվող փոփոխությանը, ինչպես նաեւ Նախագծի 11-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածում կատարվող փոփոխություններին: Հարկ է նկատել, որ վերոնշյալ փոփոխությունների արդյուքնում Օրենքի 5-րդ եւ 9-րդ հոդվածներում կիրառվում է «քրեական վարույթի հարուցում» ձեւակերպումը, մինչդեռ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի վերլուծությունից կարող ենք բխեցնել, որ քրեական վարույթը (առերեւույթ հանցանքի մասին պատշաճ ձեւով տեղեկանալու պահից Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված պետական մարմինների եւ պաշտոնատար անձանց կողմից իրենց իրավասության սահմաններում իրականացվող ընթացակարգ, որը դրսեւորվում է վարութային գործողությունների կատարմամբ եւ դատավարական ակտերի ընդունմամբ) նախաձեռնվում է:  Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 7-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասում եւ Նախագծի 11-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածում համապատասխան փոփոխություններ կատարելիս հաշվի առնել Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքում կիրառվող հասկացությունները: Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, ինչի արդյուքնում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «Ընտանեկան բռնության փաստով հարուցված քրեական վարույթի շրջանակում ընտանեկան բռնություն գործադրած անձի նկատմամբ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրվելու, բժշկական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու վարույթի ընթացքում կամ փորձաքննություն կատարելու համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու կամ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձի նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված` պաշտպանվող անձի անձնական անվտանգությունն ապահովելու, բնակարանը եւ այլ գույքը պահպանելու, պաշտպանվող անձին բնակության այլ վայր փոխադրելու, պաշտպանվող անձի ինքնությունը հաստատող փաստաթղթերը փոխարինելու կամ արտաքինը փոխելու պաշտպանության միջոցներ կիրառվելու դեպքերում` համապատասխան միջոցների կիրառման ժամկետով, դադարում է անհետաձգելի միջամտության եւ պաշտպանական որոշումներով նախատեսված այն սահմանափակումների գործողությունը, որոնք կապված են անձին, նրա բնակության կամ հաճախակի գտնվելու վայրերին մոտենալու արգելքի հետ:»: Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի՝ հատուկ պաշտպանության միջոցներին վերաբերող 74-րդ հոդվածով նախատեսվում է հետեւյալը. «1. Վարույթի ընթացքում կիրառման ենթակա հատուկ պաշտպանության միջոցներն են` 1) պաշտպանվող անձին մոտենալու կամ նրա հետ շփվելու սահմանափակումը. 2) պաշտպանվող անձի ինքնությունը հաuտատող տվյալների գաղտնիացումը. 3) պաշտպանվող անձի, նրա բնակարանի եւ գույքի նկատմամբ հսկողությունը. 4) պաշտպանվող անձին անհատական պաշտպանության միջոցի տրամադրումը. 5) պաշտպանվող անձին բնակության այլ վայր փոխադրումը. 6) պաշտպանվող անձի ինքնությունը հաստատող փաստաթղթերի փոխարինումը կամ պաշտպանվող անձի արտաքինի փոփոխումը. 7) պաշտպանվող անձի աշխատանքի, ծառայության կամ ուսման վայրի փոխումը. 8) դատական նիստերի դահլիճից հեռացումը կամ դռնփակ դատական նիստի անցկացումը. 9) դատարանում պաշտպանվող անձի հարցաքննությունը հատուկ կարգով: 2. Կիրառվող հատուկ պաշտպանության միջոցը պետք է համաչափ լինի պաշտպանվող անձին սպառնացող վտանգի բնույթին եւ հնարավոր հետեւանքներին: Անհրաժեշտության դեպքում նույն անձի նկատմամբ կարող են կիրառվել հատուկ պաշտպանության մեկից ավելի միջոցներ:( ):»: Այսպիսով՝ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյուքնում, նախատեսվում է կարգավորում, որում կիրառվում է «պաշտպանվող անձի անձնական անվտանգությունն ապահովելու պաշտպանության միջոց» ձեւակերպումը: Հարկ է նկատել, որ պաշտպանվող անձի անձնական անվտանգության ապահովումը հանդիսանում է հատուկ պաշտպանության միջոցների կիրառման նպատակ: Հիմք ընդունելով նշվածն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյուքնում նախատեսվող կարգավորման մեջ կիրառվող ձեւակերպումը: Նախագծի 11-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվում է նոր նախադասություն. «Եթե սահմանափակման ժամկետը չի գերազանցում անհետաձգելի միջամտության որոշմամբ սահմանված ժամկետը, անհետաձգելի միջամտության որոշումը շարունակում է գործել մնացած ժամկետի մասով:»: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյուքնում նախատեսվող կարգավորմամբ նշվում է, որ համապատասխան սահմանափակումների կիրառման ժամկետով դադարում է անհետաձգելի միջամտության եւ պաշտպանական որոշումներով նախատեսված այն սահմանափակումների գործողությունը, որոնք կապված են անձին, նրա բնակության կամ հաճախակի գտնվելու վայրերին մոտենալու արգելքի հետ, մինչդեռ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվող նոր՝ նախադասությամբ նշում է կատարվում միայն անհետաձգելի միջամտության վերաբերյալ: 2. Նախագծի 5-րդ հոդվածով նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «Օրենքի 3-րդ հոդվածի՝ ( ) 2. 2-րդ մասի 1-ին կետը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ. «1) ֆիզիկական բռնություն` անձի կամքին հակառակ ֆիզիկական բնույթի բռնի արարքը՝ ներառյալ բժշկական, այդ թվում հոգեբուժական բնույթի միջամտությունների ենթարկվելուն պարտադրելը, բժշկական օգնություն ստանալուց զրկելը կամ նման օգնությանը խոչընդոտելը, առարկաների կամ զենքի միջոցով ցավ պատճառելը, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված սպանությունը, առողջությանը ծանր, միջին ծանրության եւ թեթեւ վնաս պատճառելը, ազատությունից ապօրինի զրկելը, ֆիզիկական ներգործությունը, ֆիզիկական ուժեղ ցավ պատճառելը.»: 3. 2-րդ մասի 2-րդ կետը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ.՝ «2) սեռական բռնություն` անձի կամքին հակառակ սեքսուալ բնույթի գործողություններ, այդ թվում՝ անձի սեռական օրգաններին եւ մարմնի ինտիմ մասերին անցանկալի հպումները, անձին երրորդ անձի հետ սեռական բնույթի գործողություններում ներգրավելը, կուսության ստուգումը, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված` սեռական ազատության եւ սեռական անձեռնմխելիության դեմ ուղղված հանցագործությունները.»: 4. 2-րդ մասի 3-րդ կետը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ. «3) հոգեբանական բռնություն՝ անձին հոգեբանական ճնշում, հոգեկան տառապանք պատճառելը, ներառյալ՝ անձի ինքնագնահատականի եւ արժանապատվության պարբերական նվաստացումը, սեփական երեխաների, ընկերների եւ հարազատների հետ շփումներն արգելելը կամ դրանց խոչընդոտելը, ինչպես նաեւ ոչ իրավաչափ վերահսկողություն կիրառելը, ինքնավնասման կամ ինքնասպանության սպառնալիքով ճնշում գործադրելը, տնտեսական բռնություն գործադրելու, տնային կենդանիներին վնասելու սպառնալիքը, դիտավորությամբ այնպիսի գործողություններ կատարելը, որոնք անձի մեջ հիմնավոր վախ են հարուցում իր կամ հարազատի կամ զուգընկերոջ կամ ընկերոջ կամ խնամքի տակ գտնվողի անվտանգության համար, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված հոգեկան ներգործությունը կամ հոգեկան ուժեղ տառապանք պատճառելը, ինքնասպանությանը հասցնելը կամ հակելը, հղիության արհեստական ընդհատմանը (աբորտ կատարելուն) կամ ամլացմանը հարկադրելը.»: ( ):»: Իրավական որոշակիության սկզբունքի կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում արձանագրել է, որ որեւէ իրավական նորմ չի կարող համարվել «օրենք» եթե ձեւակերպված չէ բավարար աստիճանի հստակությամբ, որը թույլ կտա անձանց դրա հետ համատեղելու իր վարքագիծը (ՍԴՈ-630), վերջինս պետք է լինի բավականաչափ մատչելի՝ իրավունքի սուբյեկտները պետք է համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կողմնորոշվելու՝ թե տվյալ դեպքում ինչ իրավական նորմեր են կիրառվում (ՍԴՈ-753): Ըստ Սահմանադրական դատարանի՝ իրավական որոշակիության ապահովման տեսանկյունից օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունները պետք է լինեն հստակ, որոշակի եւ չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության (տե՛ս Սահմանադրական դատարանի 02.12.2014 թվականի թիվ ՍԴՈ-1176 որոշումը):  «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 16-րդ հոդվածի 7-րդ մասով նախատեսվում է, որ եթե նորմատիվ իրավական ակտում նշված նորմի կիրառումը պայմանավորված է «ինչպես նաեւ» բառերով բաժանված պայմաններով, ապա «ինչպես նաեւ» բառերից հետո շարադրված պայմանները համարվում են նախկին պայմանների հետ չկապված պայմաններ: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում նախատեսվող կարգավորմամբ՝ ֆիզիկական բռնության վերաբերյալ նշում կատարելիս կիրառվում են «անձի կամքին հակառակ» եւ «բռնի» հասկացությունները, որպես արարքը որոշակիացնող հատկանիշներ: Ընտանեկան բռնության տեսակ համարվող սեռական, հոգեբանական եւ տնտեսական բռնի արարքների դեպքում քննարկվող հատկանիշների միաժամանակյա կիրառությունը բացառվում է, ինչը բխում է այն տրամաբանությունից, որ արարքի բռնի համարվելու հիմնական հատկանիշը հանդիսանում է այդ արարքը անձի նկատմամբ նրա կամքի բացակայությամբ իրականացնելը: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությաբ շարադրվող 1-ին կետի կարգավորումը:  Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ Նախագծի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությաբ շարադրվող 1-ին կետում ֆիզիկական բռնությունը սահմանելիս` անձի կամքին հակառակ ֆիզիկական բնույթի բռնի արարքներից առանձին՝ «ինչպես նաեւ» շաղկապի կիրառմամբ նշում է կատարվում  Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով (այսուհետ նաեւ՝ Օրենսգիրք) նախատեսված սպանության, առողջությանը ծանր, միջին ծանրության եւ թեթեւ վնաս պատճառելու, ազատությունից ապօրինի զրկելու, ֆիզիկական ներգործության, ֆիզիկական ուժեղ ցավ պատճառելու վերաբերյալ, որոնք եւս հանդիսանում են անձի կամքին հակառակ կատարված՝ բռնություն հանդիսացող արարքներ: Հաշվի առնելով նշվածը եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 16-րդ հոդվածի 7-րդ մասն՝ առաջարկում ենք վերանայել քննարկվող ձեւակերպումը:  Նույնական դիտարկում վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությաբ շարադրվող 2-րդ կետում սեռական բռնության սահմանմանը: Մասնավորապես, որպես օրինակ կարող ենք նշել հետեւյալը՝ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենգրքի 27-րդ գլխում ներառված 198-րդ հոդվածով նախատեսվում է հետեւյալ հանցագորոծությունը. «Հոդված 198.  Սեքսուալ բնույթի բռնի գործողությունները     1. Սեռական հարաբերությունը կամ սեքսուալ բնույթի այլ գործողությունները, այդ թվում` սեռական հարաբերության նմանակումը կամ սեռական կարիքները բավարարելը, որոնք կատարվել են հանցագործությունից տուժած անձի կամքին հակառակ կամ նրա կամքն անտեսելով` հանցագործությունից տուժած անձի կամ այլ անձի նկատմամբ բռնություն գործադրելով կամ դա գործադրելու սպառնալիքով կամ հանցագործությունից տուժած անձի անօգնական վիճակն օգտագործելով` պատժվում է ազատազրկմամբ` երեքից վեց տարի ժամկետով: ( ):»: Նախագծի 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությաբ շարադրվող 3-րդ կետում հոգեբանական բռնությունը սահմանելիս կիրառվում են հետեւյալ ձեւակերպումները՝ «հոգեբանական ճնշում պատճառել», «անձի ինքնագնահատականի պարբերական նվաստացում»: Հիմք ըբնդունելով իրավական որոշակիության սկզբունքից բխող՝ օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունների հստակ եւ որոշակի լինելու պահանջն՝ առաջարկում ենք վերանայել քննարկվող ձեւակերպումները: Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ Նախագծի 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությաբ շարադրվող 3-րդ կետում՝ հոգեբանական բռնություն հանդիսացող հոգեկան տառապանք պատճառելու մեջ ներառված որոշ արարքներ բնութագրելիս՝ շփումներն արգելելու կամ դրանց խոչընդոտելու դեպքում ընտրված է անձանց հետեւյալ շրջանակը՝ բռնության ենթարկվող անձի սեփական երեխաները, ընկերները եւ հարազատները, մինչդեռ հոգեբանական բռնություն հանդսիացող այլ արարքի դեպքում, որն է՝ դիտավորությամբ այնպիսի գործողություններ կատարելը, որոնք անձի մեջ հիմնավոր վախ են հարուցում իր կամ հարազատի կամ զուգընկերոջ կամ ընկերոջ կամ խնամքի տակ գտնվողի անվտանգության համար, ընտրված է սուբյեկտների այլ շրջանակ: Կարծում ենք՝ Նախագծի 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությաբ շարադրվող 3-րդ կետում հոգեբանական բռնություն հանդիսացող տարբեր արարքներ նկարագրելիս ընտրված սուբյեկտների շրջանակը ունի լրացուցիչ հիմնավորման եւ վերանայման կարիք: 3. «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «Պաշտպանական որոշումը կայացվում է 4-12 ամիս ժամկետով եւ կարող է դրա անհրաժեշտությունը հիմնավորող համապատասխան դիմումի հիման վրա դատարանի պատճառաբանված որոշմամբ երկարաձգվել` մինչեւ վեց ամիս ժամկետով:»: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 8-րդ հոդվածի 3-րդ եւ 4-րդ մասերով նախատեսվում են հետեւյալ կարգավորումները. «3. Պաշտպանական որոշումը կայացվում է ընտանիքում բռնության ենթարկվածի եւ նրա խնամքի տակ եղող անձանց պաշտպանելու եւ ընտանիքում բռնության նոր դրսեւորումները կանխարգելելու նպատակով: 4. Պաշտպանական որոշումը կայացվում է մինչեւ 6 ամիս ժամկետով եւ կարող է դրա անհրաժեշտությունը հիմնավորող համապատասխան դիմումի հիման վրա դատարանի պատճառաբանված որոշմամբ 2 անգամ երկարաձգվել` յուրաքանչյուր անգամ առավելագույնը մինչեւ 3 ամիս ժամկետով:»: Սահմանադրական դատարանը իր՝ 2020 թվականի ապրիլի 14-ի թիվ ՍԴՈ-1176 որոշմամբ արտահայտել է հետեւյալ իրավական դիրքորոշումները. «4.1. Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ սեփականության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ հանրության շահերի կամ այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով: Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում անդրադարձել է սեփականության իրավունքի սահմանադրաիրավական բովանդակությանը, այդ թվում՝ բացահայտելով այդ իրավունքի սահմանափակման հիմնական չափորոշիչները: Մասնավորապես՝ 18.04.2006թ. ՍԴՈ-630 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրել է. «Բոլոր դեպքերում իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի նկատմամբ միջամտությունը ենթադրում է արդարացի հավասարակշռություն հասարակության գերակա շահերի եւ մարդու հիմնարար իրավունքների ապահովման անհրաժեշտության միջեւ»: Նույն որոշման մեջ անդրադառնալով սեփականության իրավունքի սահմանափակմանը՝ Սահմանադրական դատարանն ընդգծել է. «Դա ոչ միայն իր բնույթով իրավունքի սահմանափակման առանձնահատուկ ինստիտուտ է, այլեւ անխուսափելիորեն նշանակում է, որ առկա է իրավաչափ նպատակի եւ սեփականության իրավունքի համադրման անհրաժեշտություն: Նման համադրման արդյունքում որեւէ կոնկրետ սեփականության օբյեկտի նկատմամբ Սահմանադրությամբ նախատեսված հիմքերով իրավունքը կարող է սահմանափակվել կամ դադարել, եթե այն ծառայում է բացառիկ՝ գերակա հանրային շահի բավարարմանը»: Միաժամանակ, 13.07.2010թ. ՍԴՈ-903 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն արտահայտել է իրավական դիրքորոշում, ըստ որի՝ «.... սեփականության իրավունքի իրականացումը սահմանադիրը կաշկանդում է որոշակի հանրային արժեքներ պահպանելու պահանջով: Դրանք են. շրջակա միջավայրը, այլ անձանց, հանրության եւ պետության իրավունքները եւ օրինական շահերը: Նման մոտեցումը կոչված է ապահովելու սեփականատիրոջ եւ այլոց իրավունքների ու հանրային շահերի միջեւ ողջամիտ հավասարակշռություն՝ գույքի նկատմամբ անձի սեփականության իրավունքի իրականացումը ճանաչելով երաշխավորված, սակայն ոչ բացարձակ»: Այս կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նաեւ «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածին, որը մասնակիորեն առնչվում է նաեւ սեփականության իրավունքի սահմանափակման հիմնախնդրին: Այսպես, նույն արձանագրության 1-ին հոդվածի 2-րդ մասում շեշտվում է, որ անձին իր սեփականությունից անարգել օգտվելու եւ նրան իր ունեցվածքից միայն ի շահ հասարակության, օրենքով ու միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով նախատեսված պայմաններով զրկելու վերաբերյալ դրույթները «(...) չեն խոչընդոտում պետության՝ այնպիսի օրենքներ կիրառելու իրավունքին, որոնք նա անհրաժեշտ է համարում ընդհանուր շահերին համապատասխան, սեփականության օգտագործման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու (...) համար»: Հիշյալ արձանագրության 1-ին հոդվածի կարգավորումները նախատեսում են երեք հստակ կանոն, որոնցից առաջինն ընդհանուր բնույթի է եւ սահմանում է սեփականությունից անարգել օգտվելու սկզբունքը, երկրորդ կանոնը կարգավորում է սեփականությունից զրկելու հետ կապված հարաբերությունները, իսկ երրորդ կանոնը ճանաչում է սեփականության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու պետության իրավունքը՝ ընդհանուր շահին համապատասխան։ Ընդ որում, երկրորդ եւ երրորդ կանոնները, որոնք առնչվում են սեփականությունից անարգել օգտվելու իրավունքի նկատմամբ թույլատրելի միջամտություններին, պետք է դիտարկվեն առաջին կանոնում նախատեսված ընդհանուր սկզբունքի լույսի ներքո (տես՝ AGOSI v. The United Kingdom, 24.10.1986, app. no. 9118/80, « 48, Immobiliare Saffi v. Italy, 28.07.1999, app. no. 22774/93, « 44): «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի իրավակարգավորումների լույսի ներքո՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր մի շարք վճիռներով սեփականության իրավունքի սահմանափակման իրավաչափությունը գնահատելիս հիմնվել է հետեւյալ հիմնական սկզբունքների ու չափորոշիչների վրա. ա) սեփականության իրավունքի սահմանափակումը համատեղելի է Կոնվենցիային կից առաջին արձանագրության 1-ին հոդվածի 1-ին կետի առաջին նախադասությունում ամրագրված ընդհանուր նորմի հետ, եթե ապահովված է «արդարացի հավասարակշռություն» հանրության ընդհանուր շահի եւ անհատի հիմնարար իրավունքների պաշտպանության պահանջների միջեւ, (...) դ) սեփականության իրավունքի սահմանափակմանն ուղղված միջոցներ նախատեսող օրենքը պետք է բավարարի մի շարք պահանջներ, որոնք ներկայացվում են ինչպես օրենքի որակին ու բովանդակությանը, այնպես էլ այն ընդունած մարմիններին ու նրանց լիազորությունների իրականացման օրինականությանը, ե) սեփականության իրավունքի սահմանափակման միջոցները պետք է հետապնդեն հասարակական շահից բխող իրավաչափ նպատակ, զ) սեփականության իրավունքի սահմանափակման դեպքում պետությունը պարտավոր է պահպանել համամասնության ողջամիտ հարաբերակցությունը սեփականատիրոջ իրավունքների պաշտպանության եւ ընդհանուր շահի պաշտպանության պահանջների միջեւ, այսինքն՝ սահմանափակման միջոցը պետք է լինի «ողջամիտ եւ պատշաճ՝ իր նպատակին հասնելու համար, եւ համարժեք՝ այդ նպատակին»։ 4.2. Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը քրեական պատասխանատվություն է սահմանում ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի կողմից Օրենքով նախատեսված որոշակի պահանջները դիտավորությամբ չկատարելու համար: Մասնավորապես՝ Օրենքը դրանց շարքին է դասում անհետաձգելի միջամտության որոշմամբ կամ պաշտպանական որոշմամբ կիրառված այնպիսի սահմանափակումներ, ինչպիսիք են ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության տարածքից անհապաղ հեռանալը եւ մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալը այդտեղ նրա չվերադառնալը կամ ընտանիքում բռնության ենթարկվածին  որոշակի հեռավորությունից ավելի չմոտենալը: Անհետաձգելի միջամտության որոշումը ոստիկանության իրավասու ծառայողի կողմից անհապաղ կայացվում է ընտանիքի մյուս անդամի կյանքի եւ առողջության ապահովման նպատակով (7-րդ հոդվածի 1-ին մաս), իսկ պաշտպանական որոշումը դատարանը կայացնում է ընտանիքում բռնության ենթարկվածի եւ նրա խնամքի տակ գտնվող անձանց պաշտպանելու, ինչպես նաեւ ընտանիքում բռնության նոր դրսեւորումները կանխարգելելու նպատակով (8-րդ հոդվածի 3-րդ մաս):  (...) Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետը բավականաչափ հստակ եւ կոնկրետ նշում է, որ պաշտպանական որոշմամբ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձին ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության վայրից անհապաղ հեռանալ հարկադրելու եւ այդտեղ նրա վերադարձը մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալն արգելելու սահմանափակման ժամկետը սահմանելիս դատարանը հաշվի է առնում ընտանիքում բռնության ենթարկված անձին եւ նրա խնամքի տակ գտնվող անձանց ապաստարան տեղափոխելու հնարավորությունը եւ նպատակահարմարությունը, ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի համար բնակության այլ վայրերի մատչելիությունը:  (...) Նկատի ունենալով, որ վիճարկվող նորմերով նախատեսված միջոցների կիրառմամբ կարող են սահմանափակվել անձի կողմից իր սեփականությունը հանդիսացող բնակարանն իր հայեցողությամբ տիրապետելու եւ օգտագործելու հնարավորությունները, Սահմանադրական դատարանը կարեւոր է համարում ընդգծել, որ ընտրված միջոցի եւ հետապնդվող նպատակի միջեւ համաչափության ողջամիտ հարաբերակցություն պետք է ապահովվի նաեւ սեփականության օգտագործման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելիս։ Այլ կերպ ասած՝ կարեւոր է այն հարցի պարզումը, թե արդյո՞ք առկա է արդարացի հավասարակշռություն ընդհանուր շահի եւ անհատի շահի միջեւ։ Արդարացի հավասարակշռությունը պարզելու առնչությամբ պետություններն ունեն հայեցողության լայն շրջանակ եւ՛ կիրառվող միջոցների ընտրության, եւ՛ ընդհանուր շահի համատեքստում նշված միջամտության արդարացվածությունը որոշելու հարցում (տես՝ J.A. Pye (Oxford) Ltd and J.A.Pye (Oxford) Land Ltd v The United Kingdom, 30.08.2007, app. no. 44302/02, « 75)։  (...) Ըստ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի՝ անհրաժեշտ հավասարակշռության հարցը պարզելու համար էական է այն հանգամանքը, թե արդյո՞ք պետության գործողությունների կամ անգործության պատճառով տվյալ անձը ստիպված է եղել կրել անհամաչափ եւ ավելորդ բեռ (տես՝ Broniowski v. Poland, 22.06.2004, app. no. 31443/96, « 150, Sporrong and LՓnnroth v. Sweden, 23.09.1982, app. no. 7151/75, 7152/75, « 73)։ Համաչափության թեստի նպատակն է նախեւառաջ պարզել, թե միջամտության արդյունքում ինչպե՞ս եւ ի՞նչ չափով է սահմանափակվել դիմումատուի իրավունքը, եւ դրա արդյունքում ինչպիսի անբարենպաստ հետեւանքներ են վրա հասել նրա համար։ Հետագայում, այդ ազդեցությունը հավասարակշռվում է միջամտության հիմքում ընկած հանրային շահի կարեւորությամբ: Նշանակություն ունի նաեւ այն հանգամանքը, թե արդյո՞ք հնարավոր էր հասնել նույն նպատակին՝ դիմումատուի իրավունքների նկատմամբ նվազ միջամտությամբ, եւ արդյո՞ք դիտարկվել է այդպիսի լուծման հնարավորությունը (տես՝ Vaskrsi? v. Slovenia, 25.04.2017, app. no. 31371/12, « 83): (...) Այս առումով Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի բնակարանի սեփականության իրավունքի սահմանափակմանն ուղղված (...) որոշում կայացնելիս պետք է հաշվի առնվի նաեւ որոշակի փաստական հանգամանքների համակցության պայմաններում նրա վրա դրվող պարտականությունները (նրան ներկայացվող պահանջները) կատարելու օբյեկտիվ հնարավորությունը: Հակառակ դեպքում, Օրենքով նախատեսված պահանջներն անձի համար չեն լինի բավականաչափ որոշակի, եւ նա ի վիճակի չի լինի դրսեւորել համապատասխան վարքագիծ, այն է՝ քրեական պատասխանատվության չենթարկվելու համար օբյեկտիվորեն եւ ողջամտորեն կատարել համապատասխան սահմանափակումից բխող եւ իր վրա դրված պարտականությունները: (...)»: Սահմանադրական դատարանի մեջբերված որոշման համատեքստում անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծելու այն հանգամանքը, որ Նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում պաշտպանական որոշման նվազագույն ժամկետ նախատեսվում է 4-ամսյա ժամկետը, չնայած այն հանգամանքին, որ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետով նախատեսվում է, որ  պաշտպանական որոշմամբ կարող է կիրառվել հետեւյալ սահմանափակումը՝ հարկադրել ընտանիքում բռնություն գործադրած անձին անհապաղ հեռանալ ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության վայրից եւ արգելել այդտեղ նրա վերադարձը մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալը: Այս սահմանափակման ժամկետը սահմանելիս դատարանը հաշվի է առնում ընտանիքում բռնության ենթարկված անձին եւ նրա խնամքի տակ եղող անձանց ապաստարան տեղափոխելու հնարավորությունը եւ նպատակահարմարությունը, ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի համար բնակության այլ վայրերի մատչելիությունը: Այսպիսով՝ դատարանին տրամադրվում է ժամկետի որոշման հարցում հայեցողություն, որը պայմանավորված է որոշակի հանգամանքների դիտարկման իրավասությամբ, ինչը բխում է անհրաժեշտ հավասարակշռությունը ապահովելու նպատակից, սակայն, Նախագծով կատարվող փոփոխությունների արդյունքում դատարանի հայեցողությունը ենթարկվում է լրացուցիչ սահմանափակման, ինչը ենթադրում է նվազագույն շեմի օրենսդրական մակարդակում նախատեսման անհրաժեշտության հիմնավորում, որը կբավարարի ընդհանուր շահի եւ անհատի շահի միջեւ արդարացի հավասարակշռության ապահովման պահանջին: Հիմք ընդունելով եզրակացության սույն կետում մեջբերված կարգավորումները եւ իրավական դիտարկումները՝ կարծում ենք, որ Նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում նախատեսվող կարգավորումը ունի վերանայման եւ լրացուցիչ հիմնավորման կարիք: 4. Նախագծի 12-րդ հոդվածով՝ Օրենքի՝ ընտանիքում բռնության ենթարկված եւ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձանց հաշտեցմանը վերաբերող՝ 10-րդ հոդվածը ուժը կորցրած է ճանաչվում, ինչպես նաեւ Նախագծով ուժը կորցրած են ճանաչվում հաշտեցմանը առնչվող մի շարք կարգավորումներ, օրինակ՝ Նախագծի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսվում է Օրենքի 8-րդ հոդվածի 10-րդ մասն ուժը կորցրած ճանաչել: Օրենքի 8-րդ հոդվածի 10-րդ մասում սահմանված իրավակարգավորման համաձայն՝ «Սույն հոդվածի 5-րդ մասի 3-րդ կետով նախատեսված սահմանափակումը չի գործում սույն օրենքով նախատեսված հաշտեցման գործընթացի շրջանակում ընտանիքում բռնության ենթարկված եւ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձանց միջեւ աջակցության կենտրոնի թույլտվությամբ կենտրոնում կամ կենտրոնի համապատասխան մասնագետի ներկայությամբ կազմակերպվող հանդիպման ժամանակ:»: Հարկ ենք համարում նշել, որ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 10-րդ մասի երրորդ նախադասությունը պարունակում է հաշտեցման վերաբերյալ կարգավորում: Նախագծի 9-րդ հոդվածի 6-րդ մասով՝ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 10-րդ մասում լրացվում է նոր նախադասություն, ինչի արդյունքում Օրենքի 7-րդ հոդվածի 10-րդ մասում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «10. Ընտանիքում բռնության ենթարկված անձը պարտավոր է ձեռնպահ մնալ այնպիսի գործողություններ կատարելուց, որոնք ուղղված են ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի կողմից անհետաձգելի միջամտության որոշմամբ իր վրա դրված պարտականությունների չկատարմանը: Ընտանիքում բռնության ենթարկված անձի կողմից դիտավորությամբ պարբերաբար նման գործողություններ կատարելու դեպքում անհետաձգելի միջամտության որոշումը կարող է վերացնել այն կայացրած ոստիկանության իրավասու ծառայողը: Անհետաձգելի միջամտության որոշումը նույն անձի կողմից վերացվում է ընտանիքում սույն օրենքով նախատեսված հաշտեցման գործընթացի արդյունքում հաշտություն կնքելու, ինչպես նաեւ մինչեւ դրա ժամկետի լրանալը դատարանի կողմից պաշտպանական որոշում կայացվելու դեպքերում: Անհետաձգելի միջամտության որոշումը նույն անձի կողմից վերացվում է մինչեւ դրա ժամկետի լրանալը դատարանի կողմից պաշտպանական որոշում կայացվելու դեպքում:»: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտերում բացառվում են իրավական նորմերի անհիմն կրկնությունները եւ ներքին հակասությունները:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 9-րդ հոդվածի 6-րդ մասով՝ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 10-րդ մասում լրացվող նախադասության արդյունքում՝ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 10-րդ մասում նախատեսվող կարգավորումում բացառել անհիմն կրկնությունները: 5. «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն`«(...) 5. Եթե օրենսդրական ակտով (բացառությամբ Սահմանադրության) սահմանված նորմը կարող է կատարվել միայն այդ ակտով նախատեսված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, կամ դրա կատարումն ուղղակիորեն պայմանավորված է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, ապա օրենսդրական ակտի անցումային դրույթներով սահմանվում են նաեւ` 1) օրենսդրական ակտի այն մասերը, որոնք գործելու են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտն ուժի մեջ մտնելու պահից. 2) ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունման նախատեսվող ժամկետը(...)»: Հիմք ընդունելով մեջբերվածն՝ առաջարկում ենք Նախագծի անցումային դրույթներով հստակ նախատեսել դրանով նախատեսված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման նախատեսվող ժամկետները, ինչպես նաեւ օրենսդրական ակտի այն մասերը, որոնք գործելու են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերն ուժի մեջ մտնելու պահից:  6. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծով՝ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի մի շարք հոդվածներում «մերձավորի» կամ «մերձավոր ազգականի» եզրույթներից հետո լրացվում են «զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ» եզրույթները, որոնք հանցակազմը որակյալ դարձնող հատկանիշների շարքին (արարքը ծանրացնող հանգամանքներում կատարված համարվելու պայմանների շարքին) դասում են նաեւ այն զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ նկատմամբ կամ կողմից կատարված լինելը: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 6-րդ հոդվածի 6-րդ մասով «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվում է նոր՝ 9-րդ կետ՝ «9) զուգընկեր՝ անձ, որի հետ առկա են մտերմիկ հարաբերություններ, որոնց հատուկ են հետեւյալ բնութագրիչներից մեկը կամ մի քանիսը՝ սիրային կապը, որպես զույգ նույնականացումը, անկախ համատեղ բնակության կամ միմյանց հետ սեռական հարաբերություններ ունենալու կամ չունենալու հանգամանքից:»: Օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 19-րդ կետով սահմանվում է մերձավորի հասկացությունը՝ «19) մերձավոր՝ յուրաքանչյուր ոք, որի կյանքը, առողջությունը, շահերը կամ բարեկեցությունը կարեւոր են անձի համար` պայմանավորված այդ անձի հետ ունեցած անձնական հարաբերություններով.»:  «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի նախատեսվում է, որ նորմատիվ իրավական ակտում կիրառվում են նորմատիվ իրավական ակտերով սահմանված կամ հանրածանոթ հասկացություններ կամ տերմիններ: Եթե նորմատիվ իրավական ակտում օգտագործվում են նոր կամ բազմիմաստ կամ այնպիսի հասկացություններ կամ տերմիններ, որոնք առանց պարզաբանման միանշանակ չեն ընկալվում, կամ այլ նորմատիվ ակտով տրված է այդ հասկացությունների կամ տերմինների այլ սահմանում, ապա տվյալ ակտով տրվում են այդ ակտի էությունից բխող դրանց սահմանումները: Սահմանումները պետք է լինեն այնպիսին, որ ապահովեն դրանց միատեսակ ու միանշանակ ընկալումն ու կիրառումը: Հիմք ընդունելով նշվածն՝ առաջարկում ենք Նախագծերի փաթեթով Օրենքում եւ Օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելիս հաշվի առնել կիրառվող եզրույթներին տրված սահմանումների փոխկապակցվածության հարցը, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում «զուգընկեր կամ նախկին զուգընկեր» եզրույթը կիրառելիս տալ դրա սահմանումը՝ համապատասխան հասկացության կարգավորմանը հղում կատարելու միջոցով: 7. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի՝ քրեական պատասխանատվությունը կամ պատիժը ծանրացնող հանգամանքներին վերաբերող 71-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետում կատարվում է լրացում, ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Քրեական պատասխանատվությունը կամ պատիժը ծանրացնող հանգամանքներ են՝ 10) հանցանքն անձի կամ նրա մերձավոր ազգականի կամ մերձավորի, զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ նկատմամբ կատարելը` կապված այդ անձի կողմից իր ծառայողական կամ մասնագիտական գործունեության կամ հասարակական պարտքը կատարելու հետ,»: «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի՝ քրեական պատասխանատվությունը կամ պատիժը ծանրացնող հանգամանքներին վերաբերող 71-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետում կատարվող լրացման վերաբերյալ հարկ են համարում նշել, որ այդ լրացումից բխող լրացումներ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 166-րդ 2-րդ մասի 1-ին կետում, 167-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում, 171-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում, 191-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում եւ նույնաբովանդակ մի շարք այլ կարգավորումներում (Օրենսգրքի 192-րդ, 194-րդ 195-րդ, 196-րդ եւ 450-րդ հոդվածներ) չեն կատարվում: 8. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 17-րդ հոդվածով՝ Օրենսգրքի 204-րդ հոդվածի 3-րդ մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «3. Սույն հոդվածի 1-ին կամ 2-րդ մասով նախատեսված արարքը, որը կատարվել է` 1) իշխանական կամ ծառայողական լիազորությունները կամ դրանցով պայմանավորված ազդեցությունն օգտագործելով, 2) տեղեկության գաղտնի հավաքման համար նախատեսված տեխնիկական հատուկ միջոց օգտագործելով, 3) անօգնական վիճակում գտնվողի նկատմամբ, 4) անչափահասի նկատմամբ, 5) մերձավոր ազգականի, զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ կողմից  պատժվում է տուգանքով` տասնապատիկից երեսնապատիկի չափով, կամ հանրային աշխատանքներով` հարյուրից երկու հարյուր ժամ տեւողությամբ, կամ որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով, կամ ազատության սահմանափակմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով, կամկարճաժամկետ ազատազրկմամբ` մեկից երկու ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով:»: Հարկ է նկատել, որ Օրենսգրքի 204-րդ հոդվածը վերաբերում է անձնական կամ ընտանեկան կյանքի գաղտնիությունը խախտելուն: Օրենսգրքի 206-րդ հոդվածի, որը վերաբերում է նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների եւ հաղորդակցության այլ ձեւերի գաղտնիությունը խախտելուն, 2-րդ մասով նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «2. Սույն հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը, որը կատարվել է` 1) իշխանական կամ ծառայողական լիազորությունները կամ դրանցով պայմանավորված ազդեցությունն օգտագործելով կամ 2) տեղեկության գաղտնի հավաքման համար նախատեսված տեխնիկական հատուկ միջոց օգտագործելով` պատժվում է տուգանքով` տասնապատիկից երեսնապատիկի չափով, կամ հանրային աշխատանքներով` հարյուրից երկու հարյուր ժամ տեւողությամբ, կամ որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով, կամ ազատության սահմանափակմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով, կամ կարճաժամկետ ազատազրկմամբ` մեկից երկու ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով:»: Հարկ է նկատել, որ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծով՝ Օրենսգրքի 206-րդ հոդվածում որեւէ փոփոխություն չի նախատեսվում, ինչը, կարծում ենք, չի բխում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված կարգավորումների տրամաբանությունից: 9. Նախագծերի փաթեթի՝ իրավական տեխնիկայի պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1) Նախագծերի փաթեթում առաջարկում ենք պահպանել դասական թվականների ճիշտ գրության ձեւը: 2) Նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադվող 4-րդ մասի տեքստում առաջարկում ենք նշել նաեւ նոր խմբագրությամբ շարադրվող մասի համարը՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսվում է նոր խմբագրությամբ շարադրել Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասն ամբողջությամբ: Նույն դիտարկումը վերաբերելի նաեւ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասին, Նախագծի 13-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 11-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 3-րդ մասին, Նախագծի 20-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 2-րդ կետին: 3) Նախագծի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասում կատարվող փոփոխության տեքստից առաջարկում ենք հանել «1.» մասի համարը՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 6-րդ հոդվածում նոր խմբագրությամբ է շարադրվում 1-ին մասի միայն առաջին նախադասությունը: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասում կատարվող փոփոխությանը եւ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասում կատարվող փոփոխությանը: 4) Նախագծով՝ Օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելիս, լրացվող կամ փոփոխության ենթարկվող ձեւակերպումներում կետադրական նշանների առկայության դեպքում, առաջարկում ենք նշում կատարել նաեւ դրանց վերաբերյալ՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 33-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը՝ նորմատիվ իրավական ակտում փոփոխությունները կատարվում են նրա առանձին բառեր, թվեր կամ կետադրական նշաններ այլ բառերով, թվերով կամ կետադրական նշաններով փոխարինելու միջոցով, եւ 3-րդ մասը՝ նորմատիվ իրավական ակտում լրացումներ կատարվում են դրանում նոր բաժիններ, գլուխներ, հոդվածներ, մասեր, կետեր, ենթակետեր, պարբերություններ, նախադասություններ, բառեր, թվեր կամ կետադրական նշաններ լրացնելու միջոցով: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծերի փաթեթում ներառված այլ նախագծերով՝ համապատասխան օրենքներում եւ օրենսգրքերում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելիս, լրացվող կամ փոփոխության ենթարկվող ձեւակերպումներում կետադրական նշանների առկայության դեպքերին: 5) Նախագծի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասում հղումը հստակեցնելու նպատակով՝ առաջարկում ենք նշել նաեւ նոր լրացվող մասի համարը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը, այն է՝ «Հղումները կատարվում են հստակ եւ ուղղակի:»: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 16-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 15-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվող նոր կետի համարին: 6) Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, միաժամանակ՝ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվում է նոր նախադասություն: Առաջարկում ենք Նախագծի 11-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվող նոր նախադասության կարգավորումը ներառել Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 9-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասի տեքստում: 7) Օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանվում է հետեւյալը. «1. Ընտանիքում բռնության կանխարգելումը եւ ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանությունն իրենց գործառույթների շրջանակներում իրականացնում են` 1) սոցիալական հարցերի ոլորտում լիազոր հանրապետական գործադիր մարմինը (այսուհետ` Լիազոր մարմին).»: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ նորմատիվ իրավական ակտում հաճախակի կիրառվող երկար արտահայտությունները նույն նորմատիվ իրավական ակտում կարող են սահմանվել կրճատ տարբերակով` իրավական ակտում առաջին իսկ կիրառումից հետո նախատեսելով կամ տվյալ արտահայտության սահմանումը, կամ փակագծերում նշելով կրճատ տարբերակը: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի կարգավորումներով՝ Օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու արդյունքում նախատեսվող կարգավորումներում կիրառվում է  «Լիազոր մարմին» կրճատ տարբերակը մինչեւ Օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում դրա սահմանումը: 8) Նախագծի 13-րդ հոդվածի 5-րդ մասով՝ Օրենքի 11-րդ հոդվածում լրացվում է նոր՝ 4-րդ մաս. «4. Հոգեկան առողջության կենտրոնում հաշվառված անձանց նկատմամբ կանխարգելիչ բնույթի աշխատանքներն իրականացվում են ՀՀ առողջապահության նախարարության համապատասխան մասնագետի որոշմամբ՝ ոստիկանությանը ներկայացված գրության հիման վրա՝ հոգեբույժի պարտադիր մասնակցությամբ:»: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ արգելվում են նորմատիվ իրավական ակտում կատարել բառերի կամ տերմինների անհարկի կրճատումներ, ինչպես նաեւ բառերի կամ տերմինների հապավումներ: Հիմք ընդունելով նշվածը եւ հաշվի առնելով Օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետում առկա ձեւակերպումն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 13-րդ հոդվածի 5-րդ մասով՝ Օրենքի 11-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 4-րդ մասի՝ «ՀՀ առողջապահության նախարարության» ձեւակերպումը: 9) Նախագծի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասով նոր խմբագրությամբ է շարադրվում Օրենքի 17-րդ հոդվածի վերնագիրը: Հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Հոդված» բառը եւ հոդվածի համարը չեն հանդիսանում հոդվածի վերնագրի մաս՝ առաջարկում ենք դրանք հանել Նախագծի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված կարգավորումից: 10) Նախագծի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում՝ կարգավորումը պարունակում է երկու «1)» համարակալում: Առաջարկում ենք վերանայել կարգավորումը: 11) «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված է պահանջը, որի համաձայն՝ «Հոդվածների եւ մասերի համարները տեքստից բաժանվում են միջակետերով, իսկ հոդվածների կետերի համարները` փակագծերով:»: Հիմք ընդունելով նշվածն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 19-րդ հոդվածի՝ ըստ հաջորդականության 3-րդ մասով՝ Օրենքի 19-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվող նոր՝ 10-րդ կետի համարը տեքստից բաժանել փակագծով: Միաժամանակ՝ առաջարկում ենք Նախագծի 19-րդ կետի 3-րդ չհամարակալված մաս հանդիսացող պարբերությունը համարակալել՝ հիմք ընդունբելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 3-րդ մասը՝ օրենսդրական ակտերում հոդվածները բաժանվում են «մասեր» կոչվող միայն համարակալված պարբերությունների:  12) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 12-րդ հոդվածի մասերի համարակալումն առաջարկում ենք սկսել 1-ին համարից: 13) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 15-րդ հոդվածով՝ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում լրացվող նոր՝ 196.1-ին հոդվածում առաջարկում ենք հոդվածի համարը տեքստից բաժանել միջակետով՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված պահանջը, որի համաձայն՝ «Հոդվածների եւ մասերի համարները տեքստից բաժանվում են միջակետերով, իսկ հոդվածների կետերի համարները` փակագծերով:»: 14) «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքի լրիվ անվանման հիշատակումն առաջարկում ենք համապատասխանեցնել «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 5-րդ մասին, այն է՝«Սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, օրենսգրքի վերնագիրը եւ «օրենսգիրք» բառը, եթե վերնագիրը չի ներառում այն:»: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքի լրիվ անվանման հիշատակումին:  15) Հարկ ենք համարում նշել, որ Նախագծի 1-ին հոդվածով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի վերնագիրը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, այն է՝ «Ընտանեկան բռնության կանխարգելման, ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանեկան համերաշխության վերականգնման մասին»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքի 47.14-րդ հոդվածի 1-ին մասում կիրառված օրենքի անվանումը եւ համապատասխան ձեւակերպումները: 16) «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի վերնագրում առաջարկում ենք «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ» բառը փոխարինել «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ» բառով՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծով Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում կատարվում է մեկից ավելի փոփոխություն, ինչպես նաեւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված պահանջը, որի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտը ունենում է վերնագիր, որը համապատասխանում է նորմատիվ իրավական ակտի բովանդակությանը:»: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի վերնագրում «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ» բառի կիրառմանը: 17) «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածից առաջարկում ենք հանել «(այսուհետ` Օրենսգիրք)» բառերը եւ կետադրական նշանները` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծում՝ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքին այլեւս հղում չի կատարվում` հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասը` նորմատիվ իրավական ակտում հաճախակի կիրառվող երկար արտահայտությունները նույն նորմատիվ իրավական ակտում կարող են սահմանվել կրճատ տարբերակով` իրավական ակտում առաջին իսկ կիրառումից հետո նախատեսելով կամ տվյալ արտահայտության սահմանումը, կամ փակագծերում նշելով կրճատ տարբերակը: Նույնական դիտարկում վերաբերելի է նաեւ «Պետական տուրքի մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում առկա «(այսուհետ` Օրենք)» բառերին եւ կետադրական նշաններին, «Սոցիալական աջակցության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում առկա «(այսուհետ` Օրենք)» բառերին եւ կետադրական նշաններին եւ «Փաստաբանության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում առկա «(այսուհետ` Օրենք)» բառերին եւ կետադրական նշաններին: 18) «Սոցիալական աջակցության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով՝ «Սոցիալական աջակցության մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, ինչի արդյունքում նախատեսվող կարգավորման տեքստում կիրառվում է «ընտանիքում բռնության ենթարկված անձ» հասկացությունը, մինչդեռ հարկ է նկատել, որ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի  6-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի՝ դրանում կիրառվող հիմնական հասկացություններին վերաբերող 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «5) ընտանեկան բռնության ենթարկված անձ` ֆիզիկական անձ, այդ թվում ընտանիքի ներսում բռնությանը ականտես երեխան, որը, ըստ նախազգուշացման, անհետաձգելի միջամտության, պաշտպանական որոշման կամ դատարանի` օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռի, տուժել է ընտանեկան բռնությունից.»: Հիմք ընդունելով նշվածն՝ առաջարկում ենք «Սոցիալական աջակցության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելիս ապահովել Օրենքով սահմանված հասկացությունների կիրառումը: Նույնական դիտարկում վերաբերելի է նաեւ «Փաստաբանության մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով՝ «Փաստաբանության մասին» օրենքի 41-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 16-րդ կետում կիրառվող «ընտանիքում բռնության ենթարկված անձ» հասկացությանը: Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ «Հաշտարարության մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 2-րդ հոդվածով՝ «Հաշտարարության մասին» օրենքի 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 5-րդ կետը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում նախատեսվող կարգավորման տեքստում կիրառվում է «ընտանիքում ենթադրաբար բռնության ենթարկված կողմ» ձեւակերպումը, «Զենքի շրջանառության կարգավորման մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 2-րդ հոդվածով՝ «Զենքի շրջանառության կարգավորման մասին» օրենքի 31-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 4-րդ կետում կիրառվում է «ընտանիքում բռնության կանխարգելման» ձեւակերպումը: 19) «Հաշտարարության մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով՝ «Հաշտարարության մասին» օրենքի 2-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, մինչդեռ հարկ է նկատել, որ «Հաշտարարության մասին» օրենքի 2-րդ հոդվածում բացակայում է 5-րդ մասը: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 34-րդ հոդվածի 5-րդ եւ 6-րդ մասերի համաձայն`«5. Սահմանված կարգով պաշտոնապես հրապարակված եւ ուժի մեջ մտած փոփոխություններ կամ լրացումներ նախատեսող նորմատիվ իրավական ակտում փոփոխությունների կամ լրացումների մասով փոփոխություն կամ լրացում չի կատարվում: Նոր փոփոխությունները կամ լրացումները կատարվում են միայն հիմնական ակտում: 6. Փոփոխություն կամ լրացում կարող է կատարվել նաեւ սահմանված կարգով պաշտոնապես հրապարակված, սակայն ուժի մեջ չմտած նորմատիվ իրավական ակտում կամ դրա ուժի մեջ չմտած մասում, իսկ այն դեպքում, երբ ակտն արդեն ինկորպորացվել է, ապա հիմնական նորմատիվ իրավական ակտում:»: 10. Հաշվի առնելով Նախագծերի փաթեթի ծավալը, փորձաքննության ենթարկելու համար նախատեսված ժամկետը՝ նշենք, որ բացակայել է Նախագծերի փաթեթի վերաբերյալ առկա դիտողությունների եւ առաջարկությունների ամբողջական ներկայացման, ինչպես նաեւ Նախագծերի փաթեթի ամբողջական եւ համապարփակ փորձաքննության ենթարկելու հնարավորությունը, ուստի սույն եզրակացությունը չի բացառում Նախագծերի փաթեթի լրացուցիչ ուսումնասիրության եւ քննարկման արդյունքում նոր դիտողությունների, առաջարկությունների եւ եզրահանգումների ներկայացումը: Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները՝ կարող ենք նշել, որ Նախագծով նախատեսված կարգավորումները կարող են խնդրահարույց լինել իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից: Միաժամանակ՝ առաջարկում ենք ներկայացված դիտարկումների հիման վրա ապահովել Նախագծերի փաթեթով սահմանված կարգավորումների համապատասխանությունը միմյանց, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի պահանջներին:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                         ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարողներ՝ Ն. Ներսիսյան (հեռ.` 011-513-248),  Մ. Մնացականյան (հեռ.` 011-513-248) 14.03.2023թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության մասին Նախագծի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում առողջապահության ոլորտի պետական կառավարման համակարգի լիազոր մարմինը` 1) ապահովում է ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում.»: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսվում է հետեւյալը. «1. Ընտանիքում բռնության կանխարգելման բնագավառում առողջապահության ոլորտի լիազոր հանրապետական գործադիր մարմինը ` 1) ապահովում է ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց համար անհատույց առաջնային բժշկական օգնություն, սահմանում է ընտանիքում բռնության արդյունքում բժշկական օգնության դիմած անձանց վերաբերյալ տեղեկության գրանցման կարգը եւ ընտանիքում բռնության դեպքերի վերաբերյալ ոստիկանությանը, Հայաստանի Հանրապետության քննչական կոմիտեին կամ դատախազությանը հայտնելու պայմանները.»: «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետով նախատեսվում է, որ  բժշկական օգնության եւ սպասարկման կազմակերպման տեսակ է առաջնային բժշկական օգնությունը՝ որպես յուրաքանչյուր մարդու համար անվճար, առավել մատչելի մեթոդների եւ տեխնոլոգիաների վրա հիմնված բժշկական օգնության եւ սպասարկման տեսակ, ներառյալ՝ կանխարգելումը, որը երաշխավորվում է պետության կողմից: «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքի տարբեր կարգավորումներով նախատեսվում է որոշակի խումբ անձանց կամ որոշակի իրավիճակներում անձանց իրավունքը՝ ստանալու անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում: Հիմք ընդունելով նշվածը եւ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում առողջապահության ոլորտի պետական կառավարման համակարգի լիազոր մարմինը պարտավորվում է ապահովելու ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում, այլ ոչ թե անհատույց առաջնային բժշկական օգնություն՝ առաջարկում ենք «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքում կատարել փոփոխություններ, որոնցով կնախատեսվեն ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնության եւ սպասարկման ապահովման վերաբերյալ կարգավորումները: Նախագծերի փաթեթին առնչվող Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                         ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարողներ՝ Ն. Ներսիսյան (հեռ.` 011-513-248),  Մ. Մնացականյան (հեռ.` 011-513-248) 14.03.2023թ. Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Փաթեթով (այսուհետ՝ Փաթեթ) առաջարկվում է իրավական հիմքեր սահմանել ընտանեկան բռնության դեպքերի բացահայտման եւ արդյունավետ կանխարգելման, ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց շահերի պաշտպանության ապահովման եւ համարժեք աջակցության միջոցներ տրամադրելու համար: Փաթեթում ընդգրկված «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (այսուհետ՝ Նախագիծ) վերաբերյալ հարկ ենք համարում ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները: Նախագծի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասով առաջարկվում է «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի (այսուհետ՝ Օրենք)  17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ. «1) ապահովում է ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում»: Այսինքն, Նախագծով առաջարկվում է, որ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար առողջապահության ոլորտի պետական մարմինն ապահովի անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում՝ ի տարբերություն գործող օրենքի այն կարգավորման, ըստ որի նշված անձանց համար ապահովվում է միայն անհատույց առաջնային բժշկական օգնություն: Բացի այդ, Նախագծով ընդլայնվել է նաեւ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձ համարվողների շրջանակը: Արդյունքում, ստացվում է, որ Նախագծով առաջարկվում է ընդլայնել ոչ միայն ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց, այլ նաեւ նրանց տրամադրվող բժշկական օգնության եւ սպասարկման շրջանակները (ծավալները): Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Նախագիծն առաջարկվում է ուժի մեջ մտցնել 2023 թվականի սեպտեմբերի 1-ից, ապա տվյալ տարվա 4-րդ եռամսյակի ընթացքում  պետական բյուջեից լրացուցիչ ծախսերի իրականացման անհրաժեշտություն կարող է առաջանալ:  Միեւնույն ժամանակ, հնարավոր տարընթերցումներից եւ պետական բյուջեից անհիմն ծախսերի կատարումից խուսափելու նպատակով, կարծում ենք, անհրաժեշտ է տվյալ հոդվածում հստակ ընդգծել, որ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում կարող է տրամարվել բացառապես այդ բռնության հետեւանքների վերացման մասով: Եզրահանգում Փաթեթը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրների տեսանկյունից լրամշակման կարիք ունի՝ վերը նշված դիտողությունը հաշվի առնելու տեսանկյունից: ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                               ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ   կատարող՝ գլխավոր մասնագետ Գ. Կիրակոսյան  (հեռ.՝ 011 513-603)  01.03.2023թ. Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները Ազգային ժողովի պատգամավորների կողմից ներկայացված Նախագծերի փաթեթով առաջարկվում է փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին», «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում», «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում», «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում», «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում», «Պետական տուրքի մասին», «Սոցիալական աջակցության մասին», «Հաշտարարության մասին», «Փաստաբանության մասին» եւ «Զենքի շրջանառության կարգավորման մասին» օրենքներում, ինչը պայմանավորված է ընտանիքում բռնության դեպքերի բացահայտման եւ կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության ապահովման եւ համարժեք աջակցության միջոցներ տրամադրելու անհրաժեշտությամբ:  Ըստ հեղինակների, «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» գործող օրենքով (այսուհետ՝ Օրենք) կարգավորումները բավարար չեն ընտանիքում բռնության կանխարգելման, բռնությունից տուժած անձանց արդյունավետ պաշտպանության համար: Մասնավորապես, գործող Օրենքի վերնագրում, ինչպես նաեւ ամբողջ տեքստում կիրառվող «ընտանիքում բռնություն» ձեւակերպումը, ըստ հեղինակի, ամբողջությամբ չի բնորոշում այն վայրը կամ միջավայրը, որտեղ կատարվել է բռնությունը, քանի որ բռնության դրսեւորումը հանդիպում է նաեւ այնպիսի հարաբերություններում, որոնք ընտանեկան չեն (հեղինակները նկատի ունեն այն իրավիճակը, որ «ընտանեկան» բառը գործածելիս ընդլայնվում են տվյալ գործողության՝ բռնության կատարման սահմանները, իսկ ընտանեկան բռնությունը կարող է լինել ոչ միայն ընտանեկան հարկի տակ, այլ նաեւ ուրիշ վայրում): Ներկայացված Նախագծերի փաթեթով հեղինակներն առաջարկում են՝    հստակեցնել առկա սահմանումները, դրանք համապատասխանեցնել ՀՀ Քրեական օրենսգրքի սահմանումներին, լրացնել նոր սահմանումներով, սահմանափակել նախազգուշացման կիրառումը, այն պարագայում, երբ դա վերաբերում է ֆիզիկական կամ սեռական բռնությանը՝ այն տարածելով միայն հոգեբանական եւ տնտեսական բռնության ձեւերի վրա, հստակեցնել անհետաձգելի միջամտության եւ պաշտպանական որոշման ժամկետները, սահմանել պարտավորություն՝ անհետաձգելի միջամտության որոշման պատճենը հանձնելու բռնության ենթարկված անձին, հստակեցնել ոստիկանության ծառայողի պարտականությունները բռնության ենթարկված անձին ապաստարան տեղափոխելու գործընթացը կազմակերպելու ընթացքում, ինչպես նաեւ սահմանել հսկողության էլեկտրոնային համակարգի կիրառումը բռնություն կիրառած անձանց շրջանում մոնիթորինգի իրականացման ընթացքում, ուժը կորցրած ճանաչել հաշտեցման ընթացակարգի վերաբերյալ սահմանումը, հստակեցնել կանխարգելիչ հաշվառման շրջանակում ընտանեկան բռնության դեպքերի մոնիթորինգի պատասխանատուների շրջանակը եւ մեխանիզմները, հստակեցնել ընտանիքում բռնության կանխարգելման եւ ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում լիազոր մարմնի եւ մյուս դերակատարների լիազորությունները, վերանայել ՀՀ Քրեական օրենսգրքի մի շարք հոդվածների ծանրացնող հիմքերը, սահմանված պատժի ձեւերը, հետամտումը սահմանել որպես հանցակազմ, հստակեցնել եւ դյուրինացնել ՀՀ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված պաշտպանական որոշմանն առնչվող հայցադիմումի ընթացակարգերը, քննության եւ ծանուցման ժամկետները եւ պայմանները, սահմանել ավելի բարձր տուգանքներ Օրենքով սահմանված Անհետաձգելի միջամտության որոշումը կամ Պաշտպանական որոշումը դիտավորությամբ չկատարելու դեպքում: Սոցիալական հիմնախնդիրների տեսանկյունից հարկ ենք համարում «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները: 1. Նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով առաջարկվում է Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ. «Ընտանեկան բռնություն է համարվում ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական կամ տնտեսական բռնի արարքը, անտեսումը կամ հետամտումը, որոնք կատարվել են ընտանիքի անդամների կամ զուգընկերների կամ նախկին զուգընկերների միջեւ», իսկ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 6-րդ մասով էլ տրվում է «զուգընկեր» հասկացության սահմանումը՝ «զուգընկեր՝ անձ, որի հետ առկա են մտերմիկ հարաբերություններ, որոնց հատուկ են հետեւյալ բնութագրիչներից մեկը կամ մի քանիսը՝ սիրային կապը, որպես զույգ նույնականացումը, անկախ համատեղ բնակության կամ միմյանց հետ սեռական հարաբերություններ ունենալու կամ չունենալու հանգամանքից»: Վերոհիշյալ ձեւակերպմամբ, ըստ էության, բավականին ընդլայնվում է «ընտանիք» հասկացության ընկալումը (թեեւ այս հասկացության սահմանում որեւէ օրենքով տրված չէ),  դրանում ներառելով «զուգընկերներին կամ նախկին զուգընկերներին», ընդ որում՝ անկախ նրանց համատեղ բնակվելու հանգամանքից: Ելնելով վերոհիշյալից, մեր կարծիքով, առաջարկվող նոր խմբագրության տեքստը կարող է տարընթերցումների տեղիք տալ, այն իմաստով, որ «զուգընկեր» հասկացության տակ կարող են հասկացվել նաեւ միասեռական զուգընկերները, ինչպես նաեւ նախկին ամուսինները եւ զուգընկերները, մինչդեռ ՀՀ Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի համաձայն. «Ամուսնական տարիքի հասած կինը եւ տղամարդը միմյանց հետ իրենց կամքի ազատ արտահայտությամբ ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու իրավունք ունեն: Ամուսնության տարիքը, ամուսնության եւ ամուսնալուծության կարգը սահմանվում են օրենքով: »: Մյուս կողմից, Նախագծի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով հեղինակներն առաջարկում են «ընտանիքի անդամներ» հասկացության սահմանում՝ «ընտանիքի անդամներ` անկախ համատեղ բնակության հանգամանքից` ամուսինը (այդ թվում` փաստական ամուսնական հարաբերությունների մեջ գտնվող անձը), նախկին ամուսինը, ծնողը, այդ թվում` խորթ ծնողը, որդեգրող ծնողը, խնամատար ծնողը, երեխան (նաեւ որդեգրված, խորթ, հոգեզավակ), որդեգրող ծնողի ամուսինը, ամուսնու ծնողները, նախկին ամուսնու ծնողները, տատ, պապ, քույր եւ եղբայր (նաեւ համամայր կամ համահայր), ամուսնու քույր, ամուսնու եղբայր, ինչպես նաեւ ամուսնու ծնողների, քրոջ եւ եղբոր համար` փեսան եւ հարսը.»: Այս կապակցությամբ, կարծում ենք, որոշակի անհամապատասխանություն է առաջանում «ընտանեկան բռնության» եւ «ընտանիքի անդամներ» հասկացությունների սահմանումների միջեւ, քանի որ «ընտանիքի անդամներ» հասկացության մեջ հստակ ամրագրված են անձինք, մինչդեռ ընտանեկան բռնության մեջ ներառվում են զուգընկերը կամ նախկին զուգընկերը:  Հարկ ենք համարում նաեւ նշել, որ տարբեր օրենքներով, ելնելով այդ օրենքների կարգավորման առարկայի առանձնահատկություններից, տարբեր կերպ են սահմանվում «ընտանիքի անդամների» շրջանակը: Մասնավորապես՝ - ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 377-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետով սահմանվում է, որ. « Սույն կետի իմաստով նույն ընտանիքի անդամներ են համարվում ամուսինը, ծնողները, պապը, տատը, 18 տարին լրացած թոռը, 18 տարին լրացած զավակն ու նրա ամուսինը, 18 տարին լրացած քույրը, եղբայրն ու նրանց ամուսինները եւ 18 տարին լրացած նրանց զավակները.», - ՀՀ Ընտանեկան օրենսգրքի 2-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ. «Ընտանեկան օրենսդրությունը սահմանում է ամուսնության, ամուսնությունը դադարելու եւ անվավեր ճանաչելու պայմաններն ու կարգը, կարգավորում է անձնական ոչ գույքային եւ գույքային հարաբերություններն ընտանիքի անդամների միջեւ՝ ամուսինների, ծնողների եւ զավակների (որդեգրողների ու որդեգրվածների), իսկ ընտանեկան օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերում եւ շրջանակներում՝ մյուս ազգականների եւ այլ անձանց միջեւ, ինչպես նաեւ որոշում է առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների խնամքը եւ դաստիարակությունն ընտանիքում կազմակերպելու ձեւերն ու կարգը:», - «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի 9-րդ մասով սահմանվում է, որ. «Հայտարարատու պաշտոնատար անձի ընտանիքի անդամներն (ընտանիքի կազմի մեջ մտնող անձինք) են նրա ամուսինը, անչափահաս զավակը (այդ թվում՝ որդեգրված), հայտարարատու պաշտոնատար անձի խնամակալության կամ հոգաբարձության տակ գտնվող անձը, հայտարարատու պաշտոնատար անձի հետ համատեղ բնակվող յուրաքանչյուր չափահաս անձ:» եւ այլն: Հաշվի առնելով վերը շարադրվածը, առաջարկում ենք Նախագծերի փաթեթը լրացնել եւս մեկ նախագծով՝ «Ընտանեկան օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» վերտառությամբ, եւ դրանով հստակ սահմանել «ընտանիք» եւ «ընտանիքի անդամներ» հասկացությունները՝ ապահովելով ՀՀ Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի հետ դրանց համապատասխանությունը, ինչպես նաեւ այդ սահմանումներից ելնելով հստակեցնել նաեւ տվյալ Նախագծի տարընթերցում պարունակող դրույթները: 2. Նախագծերի փաթեթում ներառված «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին», «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին», «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին», «Պետական տուրքի մասին», «Սոցիալական աջակցության մասին», «Հաշտարարության մասին», «Փաստաբանության մասին» եւ «Զենքի շրջանառության կարգավորման մասին»  օրենքներում փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքների նախագծերի վերաբերյալ դիտողություններ եւ առաջարկություններ չկան: Եզրահանգում Նախագծերի փաթեթը սոցիալ, կրթական, առողջապահական հիմնախնդիրների տեսանկյունից լրամշակման կարիք ունի:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                               Լ. ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ Կատարող` Ա. Գալստյան (հեռ. 011-513-235), (12-35) 01.03.2023թ.