ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-435-22.11.2022-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-4351-22.11.2022-ՄԻ-011/0), «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-4352-22.11.2022-ՄԻ-011/0) եւ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ`Պ-4353-22.11.2022-ՄԻ-011/0) վերաբերյալ Ազգային ժողովի պատգամավորներ Զարուհի Բաթոյանի, Սոնա Ղազարյանի եւ Ծովինար Վարդանյանի կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-435-22.11.2022-ՄԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-4351-22.11.2022-ՄԻ-011/0), «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Պ-4352-22.11.2022-ՄԻ-011/0) եւ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ`Պ-4353-22.11.2022-ՄԻ-011/0)  (այսուհետ միասին` Նախագծերի փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության են ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական  վարչությունում: Նախագծերի փաթեթը ենթարկվել է իրավական, ֆինանսատնտեսագիտական, սոցիալական փորձաքննության:  Ստորեւ ներկայացվում է մասնագիտական փորձաքննության եզրակացությունը, ինչպես նաեւ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության  մասին տեղեկանքը:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ               ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ                                        ԼԻԴԻՅԱ ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ   15.12.2022թ. Իրավական փորձաքննության արդյունքները Նախագծերի փաթեթի` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության (այսուհետ՝ Սահմանադրություն) եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1. «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (այսուհետ նաեւ՝ Նախագիծ) 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի (այսուհետ նաեւ՝ Օրենք) 3-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասի համաձայն՝ «Ընտանեկան բռնություն է համարվում ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական կամ տնտեսական բռնության արարքը, ինչպես նաեւ անտեսումը կամ հետամտումը, որոնք կատարվել են ընտանիքի անդամների կամ զուգընկերների կամ նախկին զուգընկերների միջեւ, անկախ նրանց համատեղ բնակվելու հանգամանքից:»: Նախագծի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին կետի համաձայն՝ «1) ընտանիքի անդամներ՝ անկախ համատեղ բնակության հանգամանքից՝ ամուսինը (այդ թվում՝ փաստական ամուսնական հարաբերությունների մեջ գտնվող անձը), նախկին ամուսինը, ծնողը, այդ թվում՝ խորթ ծնողը, որդեգրող ծնողը, խնամատար ծնողը, երեխան (նաեւ որդեգրված, խորթ, հոգեզավակ), որդեգրող ծնողի ամուսինը, ամուսնու ծնողները, նախկին ամուսնու ծնողները, տատ, պապ, քույր եւ եղբայր (նաեւ համամայր կամ համահայր), ամուսնու քույր, ամուսնու եղբայր, ինչպես նաեւ ամուսնու ծնողների, քրոջ եւ եղբոր համար՝ փեսան եւ հարսը.»: Մեջբերված իրավակարգավորումների վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. Նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 3-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասում ընտանեկան բռնության հասկացությունը բացահայտելիս նշում է կատարվում համատեղ բնակվելու հանգամանքի մասին: Միեւնույն ժամանակ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին կետում «ընտանիքի անդամներ» հասկացությունը սահմանելիս եւս նշվում է համատեղ բնակվելու հանգամանքի մասին:  «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտերում բացառվում են իրավական նորմերի անհիմն կրկնությունները եւ ներքին հակասությունները:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծում բացառել անհիմն կրկնությունները: 2. Նախագծի 6-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «աջակցության կենտրոն՝ ընտանեկան բռնության կամ ենթադրաբար բռնության ենթարկված անձանց, իսկ անհրաժեշտության դեպքում այդ անձանց ընտանիքների անդամներին սոցիալական աջակցություն տրամադրող կազմակերպություն՝ հավաստագրված Լիազոր մարմնի կողմից.»: Հարկ է նկատել, որ աջակցության կենտրոն հանդիսացող կազմակերպությունների հավաստագրման եւ դրանց ներկայացվող պահանջների վերաբերյալ կարգավորումները Նախագծով Օրենքում չեն լրացվում, ինչի պարագայում Նախագծի 6-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 2-րդ կետը կարող է խնդրահարույց դիտարկվել իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից ձեւավորված նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ օրենքը պետք է ձեւակերպված լինի բավարար հստակությամբ, ինչը հնարավորություն կտա ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց ողջամտորեն կանխատեսել իր վարքագծի իրավական հետեւանքները: Օրենքը պետք է օժտված լինի իրավունքի գերակայությունից բխող այնպիսի որակական հատկանիշներով, ինչպիսիք են հասանելիությունը եւ կանխատեսելիությունը: Բացի այդ, օրենքը պետք է ձեւակերպվի այնպես, որ մասնավոր անձինք օժտված լինեն հանրային իշխանության կամայական միջամտությունների դեմ արդյունավետ պաշտպանության հնարավորությամբ (տե՛ս Olsson v. Sweden (No. 1), (10465/83) գործով Եվրոպական դատարանի 24.03.1988 թվականի վճիռը, կետ 61): Սահմանադրական դատարանն արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ իրավական որոշակիության, իրավական անվտանգության եւ օրինական ակնկալիքների իրավունքի պաշտպանության սկզբունքները հանդիսանում են իրավական պետության ու իրավունքի գերակայության երաշխավորման անբաժանելի տարրերը: Առավել եւս իրավունքի գերակայության սկզբունքի որդեգրման շրջանակներում օրենքում ամրագրված իրավակարգավորումները պետք է անձի համար կանխատեսելի դարձնեն իր իրավաչափ ակնկալիքները:  Իրավական որոշակիության սկզբունքի կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում արձանագրել է, որ որեւէ իրավական նորմ չի կարող համարվել «օրենք» եթե ձեւակերպված չէ բավարար աստիճանի հստակությամբ, որը թույլ կտա անձանց դրա հետ համատեղելու իր վարքագիծը (ՍԴՈ-630), վերջինս պետք է լինի բավականաչափ մատչելի՝ իրավունքի սուբյեկտները պետք է համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կողմնորոշվելու՝ թե տվյալ դեպքում ինչ իրավական նորմեր են կիրառվում (ՍԴՈ-753): Ըստ Սահմանադրական դատարանի՝ իրավական որոշակիության ապահովման տեսանկյունից օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունները պետք է լինեն հստակ, որոշակի եւ չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության (տե՛ս Սահմանադրական դատարանի 02.12.2014 թվականի թիվ ՍԴՈ-1176 որոշումը): Բացի դրանից, իրավական որոշակիության սկզբունքը, լինելով իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից մեկը, ենթադրում է նաեւ, որ իրավահարաբերությունների բոլոր սուբյեկտների, այդ թվում՝ իշխանության կրողի գործողությունները պետք է լինեն կանխատեսելի ու իրավաչափ (տե՛ս Սահմանադրական դատարանի 09.06.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1213 որոշումը): 3. Նախագծի 8-րդ հոդվածի 8-րդ մասով՝ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 11-րդ մասում կատարվող լրացման արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «11. Անհետաձգելի միջամտության որոշումն ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի կողմից կատարվելու նկատմամբ հսկողություն է իրականացնում ոստիկանությունը՝ էլեկտրոնային հսկողության միջոցների կիրառմամբ:»: Նախագծի 9-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 9-րդ մասի առաջին նախադասությունը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «Պաշտպանական որոշումն ընտանեկան բռնություն գործադրած անձի կողմից կատարվելու նկատմամբ հսկողություն է իրականացնում ոստիկանությունը՝ էլեկտրոնային հսկողության միջոցների կիրառմամբ: Էլեկտրոնային հսկողության իրականացման կարգը սահմանում է Կառավարությունը:»: Նախագծերի փաթեթին կից ներկայացված հիմնավորմամբ Օրենքում կատարվող վերոնշյալ լրացման եւ փոփոխության վերաբերյալ նշվում է հետեւյալը. «Փորձը ցույց է տալիս, որ բռնություն գործադրած անձի նկատմամբ հսկողության ավելի արդյունավետ համակարգի ներդրման կարիք կա, խոսքը մասնավորապես (GPS տեղորոշման համակարգով) հսկողության միջոցների մասին է, ինչը  հնարավորություն է տալիս առավել արդյունավետ հսկել վերջինիս տեղաշարժը՝ կիրառված որոշման պատշաճ կատարումն ապահովելու եւ բռնության հետագա հնարավոր դեպքերից խուսափելու  նպատակով:»: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի 8-րդ եւ 9-րդ հոդվածներով՝ Օրենքում կատարվող լրացմամբ եւ փոփոխությամբ ոստիկանության կողմից իրականացվող հսկողությունը սահմանափակվում է միայն էլեկտրոնային միջոցների կիրառմամբ հսկողություն իրականացնելով, մինչդեռ Նախագծերի փաթեթին կից ներկայացված հիմնավորմամբ այդ միջոցների արդյունավետ լինելու վերաբերյալ դիտարկումներին զուգահեռ ներկայացված չեն հիմնավորումներ հսկողության իրականացման այլ ձեւերի անհրաժեշտության բացակայության վերաբերյալ:  4. Նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետում կատարվում է լրացում, ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «5. Պաշտպանական որոշմամբ կարող են կիրառվել հետեւյալ սահմանափակումները. 1) հարկադրել ընտանիքում բռնություն գործադրած անձին անհապաղ հեռանալ ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության վայրից եւ արգելել այդտեղ նրա վերադարձը մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալը: Այս սահմանափակման ժամկետը սահմանելիս դատարանը հաշվի է առնում ընտանիքում բռնության ենթարկված անձին եւ նրա խնամքի տակ եղող անձանց ապաստարան տեղափոխելու հնարավորությունը եւ նպատակահարմարությունը, ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի համար բնակության այլ վայրերի, այդ թվում ապաստարանի մատչելիությունը.»:  Հարկ է նկատել, որ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով սահմանվում է ապաստարանի հասկացությունը՝ ընտանիքում բռնության ենթարկված անձի հոգածության կենտրոն` ընտանիքում բռնության ենթարկվածներին եւ նրանց խնամքի տակ եղող անձանց՝ սույն օրենքով սահմանված դեպքերում տրամադրվող անվտանգ ժամանակավոր կացարան, որտեղ նրանք օգտվում են «Սոցիալական աջակցության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված սոցիալական ծառայություններից: Հիմք ընդունելով նշվածն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետում կատարվող լրացման արդյունքում նախատեսվող կարգավորումը՝ հաշվի առնելով ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի համար ապաստարանի մատչելիության վերաբերյալ կարգավորումը: 5. Նախագծի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 4-րդ կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ ինչի արդյունքում նախատեսվում է  հետեւյալ կարգավորումը. «5. Պաշտպանական որոշմամբ կարող են կիրառվել հետեւյալ սահմանափակումները. մինչեւ պաշտոնական որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալը կամ դատական գործի դեպքում՝ մինչեւ դատական ակտի օրինական ուժի մեջ մտնելը բռնություն գործադրած անձի տիրապետման տակ եղած զենքն ի պահ հանձնել ոստիկանություն:»: Ինչպես արդեն նշվել է սույն եզրակացությամբ՝ որեւէ իրավական նորմ չի կարող համարվել «օրենք» եթե ձեւակերպված չէ բավարար աստիճանի հստակությամբ, որը թույլ կտա անձանց դրա հետ համատեղելու իր վարքագիծը, վերջինս պետք է լինի բավականաչափ մատչելի՝ իրավունքի սուբյեկտները պետք է համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կողմնորոշվելու՝ թե տվյալ դեպքում ինչ իրավական նորմեր են կիրառվում: Հարկ է նկատել, որ պաշտպանական որոշումը հանդիսանում է դատական ակտ, ուստի Նախագծի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 4-րդ կետը  նոր խմբագրությամբ շարադրելիս «դատական գործի դեպքում՝ մինչեւ դատական ակտի օրինական ուժի մեջ մտնելը» ձեւակերպումը կիրառելը ունի հստակեցման կարիք: Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 9-րդ մասով նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը՝ պաշտպանական որոշումն ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի կողմից կատարվելու նկատմամբ հսկողություն է իրականացնում ոստիկանությունը: Սույն հոդվածի 5-րդ մասի 4-րդ կետով նախատեսված սահմանափակումը կիրառելիս որոշման կայացման պահին ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի տիրապետման տակ զենք լինելու դեպքում նա այն անհապաղ, բայց ոչ ուշ, քան 10 ժամվա ընթացքում հանձնում է ոստիկանություն:  Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 4-րդ կետով նախատեսվող կարգավորումը: 6. «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «Պաշտպանական որոշումը կայացվում է 6-12 ամիս ժամկետով եւ կարող է դրա անհրաժեշտությունը հիմնավորող համապատասխան դիմումի հիման վրա դատարանի պատճառաբանված որոշմամբ երկարաձգվել` մինչեւ վեց ամիս ժամկետով:»: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 8-րդ հոդվածի 3-րդ եւ 4-րդ մասերով նախատեսվում են հետեւյալ կարգավորումները. «3. Պաշտպանական որոշումը կայացվում է ընտանիքում բռնության ենթարկվածի եւ նրա խնամքի տակ եղող անձանց պաշտպանելու եւ ընտանիքում բռնության նոր դրսեւորումները կանխարգելելու նպատակով: 4. Պաշտպանական որոշումը կայացվում է մինչեւ 6 ամիս ժամկետով եւ կարող է դրա անհրաժեշտությունը հիմնավորող համապատասխան դիմումի հիման վրա դատարանի պատճառաբանված որոշմամբ 2 անգամ երկարաձգվել` յուրաքանչյուր անգամ առավելագույնը մինչեւ 3 ամիս ժամկետով:»: Սահմանադրական դատարանը իր՝ 2020 թվականի ապրիլի 14-ի թիվ ՍԴՈ-1176 որոշմամբ արտահայտել է հետեւյալ իրավական դիրքորոշումները. «4.1. Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ սեփականության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ հանրության շահերի կամ այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով: Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում անդրադարձել է սեփականության իրավունքի սահմանադրաիրավական բովանդակությանը, այդ թվում՝ բացահայտելով այդ իրավունքի սահմանափակման հիմնական չափորոշիչները: Մասնավորապես՝ 18.04.2006թ. ՍԴՈ-630 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրել է. «Բոլոր դեպքերում իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի նկատմամբ միջամտությունը ենթադրում է արդարացի հավասարակշռություն հասարակության գերակա շահերի եւ մարդու հիմնարար իրավունքների ապահովման անհրաժեշտության միջեւ»: Նույն որոշման մեջ անդրադառնալով սեփականության իրավունքի սահմանափակմանը՝ Սահմանադրական դատարանն ընդգծել է. «Դա ոչ միայն իր բնույթով իրավունքի սահմանափակման առանձնահատուկ ինստիտուտ է, այլեւ անխուսափելիորեն նշանակում է, որ առկա է իրավաչափ նպատակի եւ սեփականության իրավունքի համադրման անհրաժեշտություն: Նման համադրման արդյունքում որեւէ կոնկրետ սեփականության օբյեկտի նկատմամբ Սահմանադրությամբ նախատեսված հիմքերով իրավունքը կարող է սահմանափակվել կամ դադարել, եթե այն ծառայում է բացառիկ՝ գերակա հանրային շահի բավարարմանը»: Միաժամանակ, 13.07.2010թ. ՍԴՈ-903 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն արտահայտել է իրավական դիրքորոշում, ըստ որի՝ «.... սեփականության իրավունքի իրականացումը սահմանադիրը կաշկանդում է որոշակի հանրային արժեքներ պահպանելու պահանջով: Դրանք են. շրջակա միջավայրը, այլ անձանց, հանրության եւ պետության իրավունքները եւ օրինական շահերը: Նման մոտեցումը կոչված է ապահովելու սեփականատիրոջ եւ այլոց իրավունքների ու հանրային շահերի միջեւ ողջամիտ հավասարակշռություն՝ գույքի նկատմամբ անձի սեփականության իրավունքի իրականացումը ճանաչելով երաշխավորված, սակայն ոչ բացարձակ»: Այս կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նաեւ «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածին, որը մասնակիորեն առնչվում է նաեւ սեփականության իրավունքի սահմանափակման հիմնախնդրին: Այսպես, նույն արձանագրության 1-ին հոդվածի 2-րդ մասում շեշտվում է, որ անձին իր սեփականությունից անարգել օգտվելու եւ նրան իր ունեցվածքից միայն ի շահ հասարակության, օրենքով ու միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով նախատեսված պայմաններով զրկելու վերաբերյալ դրույթները «(...) չեն խոչընդոտում պետության՝ այնպիսի օրենքներ կիրառելու իրավունքին, որոնք նա անհրաժեշտ է համարում ընդհանուր շահերին համապատասխան, սեփականության օգտագործման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու (...) համար»: Հիշյալ արձանագրության 1-ին հոդվածի կարգավորումները նախատեսում են երեք հստակ կանոն, որոնցից առաջինն ընդհանուր բնույթի է եւ սահմանում է սեփականությունից անարգել օգտվելու սկզբունքը, երկրորդ կանոնը կարգավորում է սեփականությունից զրկելու հետ կապված հարաբերությունները, իսկ երրորդ կանոնը ճանաչում է սեփականության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու պետության իրավունքը՝ ընդհանուր շահին համապատասխան։ Ընդ որում, երկրորդ եւ երրորդ կանոնները, որոնք առնչվում են սեփականությունից անարգել օգտվելու իրավունքի նկատմամբ թույլատրելի միջամտություններին, պետք է դիտարկվեն առաջին կանոնում նախատեսված ընդհանուր սկզբունքի լույսի ներքո (տես՝ AGOSI v. The United Kingdom, 24.10.1986, app. no. 9118/80, « 48, Immobiliare Saffi v. Italy, 28.07.1999, app. no. 22774/93, « 44): «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի իրավակարգավորումների լույսի ներքո՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր մի շարք վճիռներով սեփականության իրավունքի սահմանափակման իրավաչափությունը գնահատելիս հիմնվել է հետեւյալ հիմնական սկզբունքների ու չափորոշիչների վրա. ա) սեփականության իրավունքի սահմանափակումը համատեղելի է Կոնվենցիային կից առաջին արձանագրության 1-ին հոդվածի 1-ին կետի առաջին նախադասությունում ամրագրված ընդհանուր նորմի հետ, եթե ապահովված է «արդարացի հավասարակշռություն» հանրության ընդհանուր շահի եւ անհատի հիմնարար իրավունքների պաշտպանության պահանջների միջեւ, (...) դ) սեփականության իրավունքի սահմանափակմանն ուղղված միջոցներ նախատեսող օրենքը պետք է բավարարի մի շարք պահանջներ, որոնք ներկայացվում են ինչպես օրենքի որակին ու բովանդակությանը, այնպես էլ այն ընդունած մարմիններին ու նրանց լիազորությունների իրականացման օրինականությանը, ե) սեփականության իրավունքի սահմանափակման միջոցները պետք է հետապնդեն հասարակական շահից բխող իրավաչափ նպատակ, զ) սեփականության իրավունքի սահմանափակման դեպքում պետությունը պարտավոր է պահպանել համամասնության ողջամիտ հարաբերակցությունը սեփականատիրոջ իրավունքների պաշտպանության եւ ընդհանուր շահի պաշտպանության պահանջների միջեւ, այսինքն՝ սահմանափակման միջոցը պետք է լինի «ողջամիտ եւ պատշաճ՝ իր նպատակին հասնելու համար, եւ համարժեք՝ այդ նպատակին»։ 4.2. Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը քրեական պատասխանատվություն է սահմանում ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի կողմից Օրենքով նախատեսված որոշակի պահանջները դիտավորությամբ չկատարելու համար: Մասնավորապես՝ Օրենքը դրանց շարքին է դասում անհետաձգելի միջամտության որոշմամբ կամ պաշտպանական որոշմամբ կիրառված այնպիսի սահմանափակումներ, ինչպիսիք են ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության տարածքից անհապաղ հեռանալը եւ մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալը այդտեղ նրա չվերադառնալը կամ ընտանիքում բռնության ենթարկվածին  որոշակի հեռավորությունից ավելի չմոտենալը: Անհետաձգելի միջամտության որոշումը ոստիկանության իրավասու ծառայողի կողմից անհապաղ կայացվում է ընտանիքի մյուս անդամի կյանքի եւ առողջության ապահովման նպատակով (7-րդ հոդվածի 1-ին մաս), իսկ պաշտպանական որոշումը դատարանը կայացնում է ընտանիքում բռնության ենթարկվածի եւ նրա խնամքի տակ գտնվող անձանց պաշտպանելու, ինչպես նաեւ ընտանիքում բռնության նոր դրսեւորումները կանխարգելելու նպատակով (8-րդ հոդվածի 3-րդ մաս):  (...) Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետը բավականաչափ հստակ եւ կոնկրետ նշում է, որ պաշտպանական որոշմամբ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձին ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության վայրից անհապաղ հեռանալ հարկադրելու եւ այդտեղ նրա վերադարձը մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալն արգելելու սահմանափակման ժամկետը սահմանելիս դատարանը հաշվի է առնում ընտանիքում բռնության ենթարկված անձին եւ նրա խնամքի տակ գտնվող անձանց ապաստարան տեղափոխելու հնարավորությունը եւ նպատակահարմարությունը, ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի համար բնակության այլ վայրերի մատչելիությունը:  (...) Նկատի ունենալով, որ վիճարկվող նորմերով նախատեսված միջոցների կիրառմամբ կարող են սահմանափակվել անձի կողմից իր սեփականությունը հանդիսացող բնակարանն իր հայեցողությամբ տիրապետելու եւ օգտագործելու հնարավորությունները, Սահմանադրական դատարանը կարեւոր է համարում ընդգծել, որ ընտրված միջոցի եւ հետապնդվող նպատակի միջեւ համաչափության ողջամիտ հարաբերակցություն պետք է ապահովվի նաեւ սեփականության օգտագործման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելիս։ Այլ կերպ ասած՝ կարեւոր է այն հարցի պարզումը, թե արդյո՞ք առկա է արդարացի հավասարակշռություն ընդհանուր շահի եւ անհատի շահի միջեւ։ Արդարացի հավասարակշռությունը պարզելու առնչությամբ պետություններն ունեն հայեցողության լայն շրջանակ եւ՛ կիրառվող միջոցների ընտրության, եւ՛ ընդհանուր շահի համատեքստում նշված միջամտության արդարացվածությունը որոշելու հարցում (տես՝ J.A. Pye (Oxford) Ltd and J.A.Pye (Oxford) Land Ltd v The United Kingdom, 30.08.2007, app. no. 44302/02, « 75)։  (...) Ըստ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի՝ անհրաժեշտ հավասարակշռության հարցը պարզելու համար էական է այն հանգամանքը, թե արդյո՞ք պետության գործողությունների կամ անգործության պատճառով տվյալ անձը ստիպված է եղել կրել անհամաչափ եւ ավելորդ բեռ (տես՝ Broniowski v. Poland, 22.06.2004, app. no. 31443/96, « 150, Sporrong and LՓnnroth v. Sweden, 23.09.1982, app. no. 7151/75, 7152/75, « 73)։ Համաչափության թեստի նպատակն է նախեւառաջ պարզել, թե միջամտության արդյունքում ինչպե՞ս եւ ի՞նչ չափով է սահմանափակվել դիմումատուի իրավունքը, եւ դրա արդյունքում ինչպիսի անբարենպաստ հետեւանքներ են վրա հասել նրա համար։ Հետագայում, այդ ազդեցությունը հավասարակշռվում է միջամտության հիմքում ընկած հանրային շահի կարեւորությամբ: Նշանակություն ունի նաեւ այն հանգամանքը, թե արդյո՞ք հնարավոր էր հասնել նույն նպատակին՝ դիմումատուի իրավունքների նկատմամբ նվազ միջամտությամբ, եւ արդյո՞ք դիտարկվել է այդպիսի լուծման հնարավորությունը (տես՝ Vaskrsi? v. Slovenia, 25.04.2017, app. no. 31371/12, « 83): (...) Այս առումով Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի բնակարանի սեփականության իրավունքի սահմանափակմանն ուղղված (...) որոշում կայացնելիս պետք է հաշվի առնվի նաեւ որոշակի փաստական հանգամանքների համակցության պայմաններում նրա վրա դրվող պարտականությունները (նրան ներկայացվող պահանջները) կատարելու օբյեկտիվ հնարավորությունը: Հակառակ դեպքում, Օրենքով նախատեսված պահանջներն անձի համար չեն լինի բավականաչափ որոշակի, եւ նա ի վիճակի չի լինի դրսեւորել համապատասխան վարքագիծ, այն է՝ քրեական պատասխանատվության չենթարկվելու համար օբյեկտիվորեն եւ ողջամտորեն կատարել համապատասխան սահմանափակումից բխող եւ իր վրա դրված պարտականությունները: (...)»: Սահմանադրական դատարանի մեջբերված որոշման համատեքստում անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծելու այն հանգամանքը, որ Նախագծի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում պաշտպանական որոշման նվազագույն ժամկետ նախատեսվում է 6-ամսյա ժամկետը, չնայած այն հանգամանքին, որ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 1-ին կետով նախատեսվում է, որ  պաշտպանական որոշմամբ կարող է կիրառվել հետեւյալ սահմանափակումը՝ հարկադրել ընտանիքում բռնություն գործադրած անձին անհապաղ հեռանալ ընտանիքում բռնության ենթարկվածի բնակության վայրից եւ արգելել այդտեղ նրա վերադարձը մինչեւ որոշմամբ սահմանված ժամկետի լրանալը: Այս սահմանափակման ժամկետը սահմանելիս դատարանը հաշվի է առնում ընտանիքում բռնության ենթարկված անձին եւ նրա խնամքի տակ եղող անձանց ապաստարան տեղափոխելու հնարավորությունը եւ նպատակահարմարությունը, ընտանիքում բռնություն գործադրած անձի համար բնակության այլ վայրերի մատչելիությունը: Այսպիսով՝ դատարանին տրամադրվում է ժամկետի որոշման հարցում հայեցողություն, որը պայմանավորված է որոշակի հանգամանքների դիտարկման իրավասությամբ, ինչը բխում է անհրաժեշտ հավասարակշռությունը ապահովելու նպատակից, սակայն, Նախագծով կատարվող փոփոխությունների արդյունքում դատարանի հայեցողությունը ենթարկվում է լրացուցիչ սահմանափակման, ինչը ենթադրում է նվազագույն շեմի օրենսդրական մակարդակում նախատեսման անհրաժեշտության հիմնավորում, որը կբավարարի ընդհանուր շահի եւ անհատի շահի միջեւ արդարացի հավասարակշռության ապահովման պահանջին: Հիմք ընդունելով եզրակացության սույն կետում մեջբերված կարգավորումները եւ իրավական դիտարկումները՝ կարծում ենք, Նախագծի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում նախատեսվող կարգավորումը ունի վերանայման եւ լրացուցիչ հիմնավորման կարիք: 7. Նախագծի 10-րդ հոդվածով՝ Օրենքի՝ ընտանիքում բռնության ենթարկված եւ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձանց հաշտեցմանը վերաբերող՝ 10-րդ հոդվածը ուժը կորցրած է ճանաչվում, ինչպես նաեւ Նախագծով ուժը կորցրած են ճանաչվում հաշտեցմանը առնչվող մի շարք կարգավորումներ, օրինակ՝ Նախագծի 9-րդ հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսվում է Օրենքի 8-րդ հոդվածի 10-րդ մասն ուժը կորցրած ճանաչել: Օրենքի 8-րդ հոդվածի 10-րդ մասում սահմանված իրավակարգավորման համաձայն՝ «Սույն հոդվածի 5-րդ մասի 3-րդ կետով նախատեսված սահմանափակումը չի գործում սույն օրենքով նախատեսված հաշտեցման գործընթացի շրջանակում ընտանիքում բռնության ենթարկված եւ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձանց միջեւ աջակցության կենտրոնի թույլտվությամբ կենտրոնում կամ կենտրոնի համապատասխան մասնագետի ներկայությամբ կազմակերպվող հանդիպման ժամանակ:»: Հարկ ենք համարում նշել, որ Օրենքի 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետում շարունակում է գործել հետեւյալ իրավադրույթը՝ «Աջակցության կենտրոնը`  ( ) 7) սույն օրենքի 10-րդ հոդվածով նախատեսված պայմաններով եւ Լիազոր մարմնի ղեկավարի հաստատած կարգով իրականացնում է հաշտեցում կամ կազմակերպում է դրա իրականացումն ընտանիքում բռնության ենթարկված եւ ընտանիքում բռնություն գործադրած անձանց միջեւ.»: 8. Նախագծի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «1. Ընտանեկան բռնություն գործադրած անձը, որի նկատմամբ կայացվել է նախազգուշացման, անհետաձգելի միջամտության կամ պաշտպանական որոշում, ինչպես նաեւ ընտանեկան բռնության հետ կապված հանցանքի համար դատվածություն ունեցող չափահաս անձը ոստիկանության կողմից վերցվում են կանխարգելիչ հաշվառման:  Անձի կողմից ընտանեկան բռնություն գործադրելը կանխարգելելու նկատմամբ մշտադիտարկումն իրականացնում են «Սոցիալական աջակցության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված աջակցության կենտրոնի  սոցիալական աշխատողը եւ ոստիկանության ծառայողը, Լիազոր մարմնի սահմանած կարգով:»: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Ընտանիքում բռնություն գործադրած անձը, որի նկատմամբ կայացվել է նախազգուշացման, անհետաձգելի միջամտության կամ պաշտպանական որոշում, ինչպես նաեւ ընտանիքում բռնության հետ կապված հանցանքի համար դատվածություն ունեցող չափահաս անձը ոստիկանության կողմից վերցվում են կանխարգելիչ հաշվառման: Կանխարգելիչ հաշվառման շրջանակում չափահաս անձի կողմից ընտանիքում բռնություն գործադրելը կանխարգելելու նկատմամբ մշտադիտարկումն իրականացնում է «Սոցիալական աջակցության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված սոցիալական ծառայություններ տրամադրող տարածքային մարմնի սոցիալական աշխատողը, իսկ անչափահաս անձի պարագայում՝ ոստիկանությունը՝ համապատասխանաբար Լիազոր մարմնի կամ ոստիկանության պետի սահմանած կարգով:»: Օրենքի 15-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Ընտանիքում բռնության կանխարգելման եւ ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում ոստիկանությունը` (...) 2) սահմանում է կանխարգելիչ հաշվառման վերցնելու, ինչպես նաեւ անչափահաս անձանց նկատմամբ կանխարգելիչ հաշվառման շրջանակում նրանց կողմից ընտանիքում բռնություն գործադրելը կանխարգելելու նպատակով մշտադիտարկում իրականացնելու կարգը եւ այդ նպատակով ամսական մեկից ոչ պակաս հանդիպում ունենում նրանց հետ.»: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելուն զուգահեռ Օրենքի 15-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում՝ Նախագծով որեւէ փոփոխություն չի նախատեսվում: 9. Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ (ըստ հաջորդականության 3-րդ) մասով՝ Օրենքի 11-րդ հոդվածվում նախատեսվում է լրացնել նոր՝ 4-րդ մաս, այն է՝ «Միասնական սոցիալական ծառայության տարածքային մարմինը համագործակցում է պատական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, միջազգային եւ հասարակական կազմակերպությունների հետ՝ բռնության ենթարկված անձանց ըստ անհրաժեշտության սոցիալական ծառայությունից օգտվելու գործընթացում աջակցելու եւ համապատասխան մարմիններ ուղղորդելու համար:»: Հարկ ենք համարում նշել, որ Օրենքի 11-րդ հոդվածը վերնագրված է «Ընտանիքում բռնություն գործադրած անձին կանխարգելիչ հաշվառման վերցնելը եւ հաշվառումից հանելը»: Մինչդեռ Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ (ըստ հաջորդականության 3-րդ) մասով Օրենքի 11-րդ հոդվածվում լրացվող նոր՝ 4-րդ մասում սահմանված իրավադրույթը վերաբերում է միասնական սոցիալական ծառայության տարածքային մարմնի ու պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, միջազգային եւ հասարակական կազմակերպությունների հետ համագործակցությանը:  Հիմք ընդունելով վերոշարադրյալն՝ առաջարկում ենք ապահովել հոդվածի վերնագրի եւ բովանդակության համապատասխանությունը: Սույն առաջարկը բխում է «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սահմանված պահանջից, որի համաձայն՝ «Հոդվածների վերնագրերը համապատասխանում են հոդվածների բովանդակությանը:»: 10.  Նախագծի 12-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 13-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 3-րդ մասի համաձայն՝ «Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի ռազմավարությունը, բռնության ենթարկված անձանց ուղղորդման կարգը եւ բռնություն գործադրած անձանց ռեաբիլիտացիոն ծրագիրը հաստատում է Կառավարությունը:»: Նախագծի 13-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 9-րդ կետում սահմանված է  «9) համակարգում է բռնության ենթարկված անձանց ուղղորդման գործընթացը: Աջակցության նպատակով բռնության ենթարկված անձանց ուղղորդման կարգը սահմանում է  Կառավարությունը.»: Այսպես՝ մեջբերված երկու իրավակարգավորումներում սահմանված է Կառավարության կողմից բռնության ենթարկված անձանց ուղղորդման կարգի հաստատման կանոնը: Հարկ ենք համարում նշել, որ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտերում բացառվում են իրավական նորմերի անհիմն կրկնությունները եւ ներքին հակասությունները:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծում բացառել անհիմն կրկնությունները: 11. «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն`«(...) 5. Եթե օրենսդրական ակտով (բացառությամբ Սահմանադրության) սահմանված նորմը կարող է կատարվել միայն այդ ակտով նախատեսված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, կամ դրա կատարումն ուղղակիորեն պայմանավորված է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, ապա օրենսդրական ակտի անցումային դրույթներով սահմանվում են նաեւ` 1) օրենսդրական ակտի այն մասերը, որոնք գործելու են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտն ուժի մեջ մտնելու պահից. 2) ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունման նախատեսվող ժամկետը(...)»: Հիմք ընդունելով մեջբերվածն՝ առաջարկում ենք Նախագծի անցումային դրույթներով նախատեսել դրանով նախատեսված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման նախատեսվող ժամկետները, ինչպես նաեւ օրենսդրական ակտի այն մասերը, որոնք գործելու են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերն ուժի մեջ մտնելու պահից: Մասնավորապես՝ հարկ է նկատել, որ օրինակ Նախագծի 9-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 9-րդ մասը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում նախատեսվում է կարգավորում, որով Կառավարությունը լիազորվում է սահմանելու էլեկտրոնային հսկողության իրականացման կարգը, Նախագծի 12-րդ հոդվածով՝ Օրենքի 13-րդ հոդվածը լրացվում է նոր 3-րդ մասով, որով Կառավարությունը լիազորվում է հաստատելու ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի ռազմավարությունը, բռնության ենթարկված անձանց ուղղորդման կարգը եւ բռնություն գործադրած անձանց ռեաբիլիտացիոն ծրագիրը: 12. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի (այսուհետ նաեւ՝ Օրենսգիրք) մի շարք հոդվածներում «մերձավորի» կամ «մերձավոր ազգականի» եզրույթներից հետո լրացվում են «զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ» եզրույթները, որոնք հանցակազմը որակյալ դարձնող հատկանիշների շարքին (արարքը ծանրացնող հանգամանքներում կատարված համարվելու պայմանների շարքին) դասում են նաեւ այն զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ նկատմամբ կամ կողմից կատարված լինելը: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասով «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվում է նոր՝ 1.1-ին կետ՝ «1.1) զուգընկեր՝ անձի հետ ինտիմ՝ հոգեհուզական կամ սեռական կայուն հարաբերությունների մեջ գտնվող անձ»: Օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 19-րդ կետով սահմանվում է մերձավորի հասկացությունը՝ «19) մերձավոր՝ յուրաքանչյուր ոք, որի կյանքը, առողջությունը, շահերը կամ բարեկեցությունը կարեւոր են անձի համար` պայմանավորված այդ անձի հետ ունեցած անձնական հարաբերություններով.»:  «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի նախատեսվում է, որ նորմատիվ իրավական ակտում կիրառվում են նորմատիվ իրավական ակտերով սահմանված կամ հանրածանոթ հասկացություններ կամ տերմիններ: Եթե նորմատիվ իրավական ակտում օգտագործվում են նոր կամ բազմիմաստ կամ այնպիսի հասկացություններ կամ տերմիններ, որոնք առանց պարզաբանման միանշանակ չեն ընկալվում, կամ այլ նորմատիվ ակտով տրված է այդ հասկացությունների կամ տերմինների այլ սահմանում, ապա տվյալ ակտով տրվում են այդ ակտի էությունից բխող դրանց սահմանումները: Սահմանումները պետք է լինեն այնպիսին, որ ապահովեն դրանց միատեսակ ու միանշանակ ընկալումն ու կիրառումը: Հիմք ընդունելով նշվածն՝ առաջարկում ենք Նախագծերի փաթեթով Օրենքում եւ Օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելիս հաշվի առնել կիրառվող եզրույթներին տրված սահմանումների փոխկապակցվածության հարցը, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում «զուգընկեր կամ նախկին զուգընկեր» եզրույթը կիրառելիս տալ դրա սահմանումը՝ համապատասխան հասկացության կարգավորմանը հղում կատարելու միջոցով: 13. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի՝ քրեական պատասխանատվությունը կամ պատիժը ծանրացնող հանգամանքներին վերաբերող 71-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետում (ենթադրյալ, քանի որ նշում է կատարվում Օրենսգրքի 71-րդ հոդվածի 10-րդ մասի վերաբերյալ, որը 71-րդ հոդվածում բացակայում է) կատարվում է լրացում, ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Քրեական պատասխանատվությունը կամ պատիժը ծանրացնող հանգամանքներ են՝ 10) հանցանքն անձի կամ նրա մերձավոր ազգականի կամ մերձավորի, զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ նկատմամբ կատարելը` կապված այդ անձի կողմից իր ծառայողական կամ մասնագիտական գործունեության կամ հասարակական պարտքը կատարելու հետ,»: «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի՝ քրեական պատասխանատվությունը կամ պատիժը ծանրացնող հանգամանքներին վերաբերող 71-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետում կատարվող լրացման վերաբերյալ հարկ են համարում նշել, որ այդ լրացումից բխող լրացումներ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 166-րդ 2-րդ մասի 1-ին կետում, 167-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում, 171-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում, 191-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում եւ նույնաբովանդակ մի շարք այլ կարգավորումներում (Օրենսգրքի 192-րդ, 194-րդ 195-րդ, 196-րդ եւ 450-րդ հոդվածներ) չեն կատարվում: 14. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենսգրքի 188-րդ հոդվածի 4-րդ մասում կատարվում է լրացում. ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «4. Սույն հոդվածի, ինչպես նաեւ սույն օրենսգրքի 189-րդ եւ 190-րդ հոդվածների իմաստով՝ շահագործում են համարվում այլ մարդու` պոռնկության շահագործումը կամ սեքսուալ շահագործման այլ ձեւերը, պարտադիր կամ հարկադիր աշխատանքը կամ ծառայություն մատուցելուն կամ հակաիրավական գործողություններ կատարելուն հարկադրելը, մուրացկանության մեջ ներգրավելը, ստրկության կամ ստրկությանը նմանվող վիճակի մեջ դնելը, առքը կամ վաճառքը, բջիջը, օրգանը, հյուսվածքը կամ կենսաբանական նյութերը կամ հեղուկները վերցնելը:»: Այսպիսով՝ Օրենսգրքի 188-րդ, 189-րդ եւ 190-րդ հոդվածներում շահագործում հասկացությունը կիրառելիս նկատի է ունեցվում նաեւ մուրացկանության մեջ ներգրավելը: «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենսգրքի 189-րդ հոդվածի 1-ին մասում կատարվում է լրացում, ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Երեխայի կամ անօգնական վիճակում գտնվողի թրաֆիքինգը՝ շահագործման նպատակով երեխային կամ անօգնական վիճակում գտնվողին հավաքագրելը, տեղափոխելը, փոխանցելը, թաքցնելը կամ ստանալը, ինչպես նաեւ այդպիսի անձին մուրացկանության մեջ ներգրավելը, շահագործելը կամ շահագործման վիճակի մեջ դնելը կամ պահելը՝ պատժվում է ազատազրկմամբ՝ յոթից տասը տարի ժամկետով:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի կարգավորումը: 15. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 17-րդ հոդվածով՝ Օրենսգրքի 204-րդ հոդվածի 3-րդ մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «3. Սույն հոդվածի 1-ին կամ 2-րդ մասով նախատեսված արարքը, որը կատարվել է` 1) իշխանական կամ ծառայողական լիազորությունները կամ դրանցով պայմանավորված ազդեցությունն օգտագործելով, 2) տեղեկության գաղտնի հավաքման համար նախատեսված տեխնիկական հատուկ միջոց օգտագործելով, 3) անօգնական վիճակում գտնվողի նկատմամբ, 4) անչափահասի նկատմամբ, 5) մերձավոր ազգականի, զուգընկերոջ կամ նախկին զուգընկերոջ կողմից  պատժվում է տուգանքով` տասնապատիկից երեսնապատիկի չափով, կամ հանրային աշխատանքներով` հարյուրից երկու հարյուր ժամ տեւողությամբ, կամ որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով, կամ ազատության սահմանափակմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով, կամկարճաժամկետ ազատազրկմամբ` մեկից երկու ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով:»: Հարկ է նկատել, որ Օրենգրքի 204-րդ հոդվածը վերաբերում է անձնական կամ ընտանեկան կյանքի գաղտնիությունը խախտելուն: Օրենսգրքի 206-րդ հոդվածի, որը վերաբերում է նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների եւ հաղորդակցության այլ ձեւերի գաղտնիությունը խախտելուն, 2-րդ մասով նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «2. Սույն հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը, որը կատարվել է` 1) իշխանական կամ ծառայողական լիազորությունները կամ դրանցով պայմանավորված ազդեցությունն օգտագործելով կամ 2) տեղեկության գաղտնի հավաքման համար նախատեսված տեխնիկական հատուկ միջոց օգտագործելով` պատժվում է տուգանքով` տասնապատիկից երեսնապատիկի չափով, կամ հանրային աշխատանքներով` հարյուրից երկու հարյուր ժամ տեւողությամբ, կամ որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով, կամ ազատության սահմանափակմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով, կամ կարճաժամկետ ազատազրկմամբ` մեկից երկու ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով:»: Հարկ է նկատել, որ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծով՝ Օրենսգրքի 206-րդ հոդվածում որեւէ փոփոխություն չի նախատեսվում, ինչը, կարծում ենք, չի բխում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված կարգավորումների տրամաբանությունից: 16. Նախագծերի փաթեթի՝ իրավական տեխնիկայի պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1) Նախագծերի փաթեթում, մասնավորապես՝ Նախագծում եւ «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծում, առաջարկում ենք պահպանել դասական թվականների ճիշտ գրության ձեւը: 2) Նախագծի 6-րդ հոդվածի 3-րդ մասով Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադվող 2-րդ կետի տեքստում առաջարկում ենք նշել նաեւ նոր խմբագրությամբ շարադրվող կետի համարը՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսվում է նոր խմբագրությամբ շարադրել Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետն ամբողջությամբ: Նույն դիտարկումը վերաբերելի նաեւ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 4-րդ մասով՝ Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 5-րդ կետին, Նախագծի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 4-րդ մասին, 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասով՝ Օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 4-րդ կետին, Նախագծի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասով (ըստ հաջորդականության 3-րդ) Օրենքի 11-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 4-րդ մասին, Նախագծի 12-րդ հոդվածով Օրենքի 13-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 3-րդ մասին, Նախագծի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասով Օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 10-րդ կետին:  3) Նախագծի 8-րդ հոդվածի 1-րդ մասով Օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասում կատարվող փոփոխության տեքստից առաջարկում ենք հանել «1.» մասի համարը՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 8-րդ հոդվածի 1-րդ մասով Օրենքի 7-րդ հոդվածում նոր խմբագրությամբ է շարադրվում 1-ին մասի միայն առաջին նախադասությունը: 4) Նախագծի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասով Օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին նախադասությունում կրառվում են «ներկա/նախկին» եւ «ներկա կամ նախկին» ձեւակերպումները: Նախագծում միեւնույն միտքն արտահայտելիս առաջարկում ենք կիրառել միեւնույն բառերը՝ որոշակի հերթականությամբ՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, այն է՝ «2. Նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ:»: 5) Նախագծի 8-րդ հոդվածի 6-րդ մասում հղումը հստակեցնելու նպատակով՝ առաջարկում ենք նշել նաեւ նոր լրացվող մասի համարը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը, այն է՝ «Հղումները կատարվում են հստակ եւ ուղղակի:»: 6) Նախագծի 11-րդ հոդվածը պարունակում է երկու 1-ին մասեր, առաջարկում ենք ապահովել Նախագծի 11-րդ հոդվածի մասերի համարակալման հաջորդականությունը: 7) Նախագծի 15-րդ հոդվածին հաջորդում է 15-րդ հոդված: Առաջարկում ենք ապահովել Նախագծի հոդվածների համարակալման հաջորդականությունը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 2-րդ մասում սահմանված կանոնը, այն է՝ «Օրենսդրական ակտերում նորմերը շարադրվում են հերթական համար ունեցող հոդվածների տեսքով:»: 8) Նախագծի 15-րդ (ըստ հաջորդականության 16-րդ) հոդվածով Օրենքի 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ: Հարկ է նկատել, որ Օրենքի 20-րդ հոդվածի գործող 5-րդ մասում «Ընտանիքում բռնության ենթարկվածներն իրենց դիմումի դեպքում իրենց խնամքի տակ եղող անձանց հետ» արտահայտությանը տրվել է կրճատ տարբերակ, այն է՝ «(այսուհետ՝ շահառուներ)»: Միաժամանակ՝ Նախագծի 15-րդ (ըստ հաջորդականության 16-րդ) հոդվածով Օրենքի 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասը նոր խմբագրությամբ շարադրվելուն զուգահեռ Օրենքի տեքստում շարունակում է կրառվել «շահառուներ» եզրույթը: 9) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի լրիվ անվանման հիշատակումն առաջարկում ենք համապատասխանեցնել «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 5-րդ մասին, այն է՝«Սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, օրենսգրքի վերնագիրը եւ «օրենսգիրք» բառը, եթե վերնագիրը չի ներառում այն:»: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի եւ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքի լրիվ անվանումների հիշատակումներին:  10) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածի 1-ին մասում հղում է կատարվում 71-րդ հոդվածի 6-րդ մասին, իսկ 2-րդ մասում հղում է կատարվում 71-րդ հոդվածի 10-րդ մասին: Հարկ ենք համարում նշել, որ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 71-րդ հոդվածը չունի 6-րդ եւ 10-րդ մասեր: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածի 1-ին եւ 2-րդ մասերում հստակեցնել հղումը: Սույն առաջարկը բխում է «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասում սահմանված իրավադրույթից: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 6-րդ հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 166-րդ հոդվածի 9-րդ մասին կատարված հղմանը: 11) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 12-րդ հոդվածի մասերի համարակալումն առաջարկում ենք սկսել 1-ին համարից: 12) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 15-րդ հոդվածում առաջարկում ենք հղումը հստակեցնելու նպատակով նշում կատարել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում նոր լրացվող 196.1-ին հոդվածի համարի վերաբերյալ՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ եւ 8-րդ մասերը: 13) «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի 15-րդ հոդվածով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում նոր լրացվող՝ 196.1-ին հոդվածի վերնագրում առաջարկում ենք հոդվածի համարը տեքստից բաժանել միջակետով՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված պահանջը, որի համաձայն՝ «Հոդվածների եւ մասերի համարները տեքստից բաժանվում են միջակետերով, իսկ հոդվածների կետերի համարները` փակագծերով:»: 14) «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի վերնագրում «ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ» բառն առաջարկում ենք փոխարինել «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ» բառերով՝ հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի անվանումը եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 5-րդ մասը: 15) «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում հղում է կատարվում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 234.4-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ կետին, մինչդեռ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 234.4-րդ հոդվածի 2-րդ մասը չունի 6-րդ կետ: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք հստակեցնել քննարկվող հղումը: 16) Հարկ ենք համարում նշել, որ Նախագծի 1-ին հոդվածով «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի վերնագիրը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, այն է՝ «Ընտանեկան բռնության կանխարգելման, ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանեկան համերաշխության վերականգնման մասին»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 202-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետում, 234.1-ին հոդվածի 1-ին մասում, 234.4-րդ հոդվածի 6-րդ մասում եւ Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքի 47.14-րդ հոդվածի 1-ին մասում կիրառված օրենքի անվանումը եւ համապատասխան ձեւակերպումները: 17) «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի վերնագրում առաջարկում ենք «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ» բառը փոխարինել «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ» բառով՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծով կատարվում է մեկից ավելի փոփոխություն, ինչպես նաեւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված պահանջը, որի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտը ունենում է վերնագիր, որը համապատասխանում է նորմատիվ իրավական ակտի բովանդակությանը:»: 18) «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի եւ  «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքի նախագծի ուժի մեջ մտնելու ժամկետները բացակայում են: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 23-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական այն ակտը, որով ուժի մեջ մտնելու ժամկետ նախատեսված չէ, ուժի մեջ է մտնում դրա պաշտոնական հրապարակման օրվան հաջորդող տասներորդ օրը:»: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի եւ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում» լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մաuին» օրենքի նախագծի ուժի մեջ մտնելու ժամկետ է նախատեսված 2024 թվականի հունվարի 1-ը: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք նախատեսել Նախագծերի փաթեթում ընդգրկված նախագծերի ուժի մեջ մտնելու միասնական ժամկետ, քանի որ Նախագծերի փաթեթում ընդգրկված նախագծերում սահմանված իրավակարգավորումները փոխկապակցված են: Հաշվի առնելով Նախագծերի փաթեթի ծավալը, փորձաքննության ենթարկելու համար նախատեսված ժամկետը՝ նշենք, որ բացակայել է Նախագծերի փաթեթի վերաբերյալ առկա դիտողությունների եւ առաջարկությունների ամբողջական ներկայացման, ինչպես նաեւ Նախագծերի փաթեթի ամբողջական եւ համապարփակ փորձաքննության ենթարկելու հնարավորությունը, ուստի սույն եզրակացությունը չի բացառում Նախագծերի փաթեթի լրացուցիչ ուսումնասիրության եւ քննարկման արդյունքում նոր դիտողությունների, առաջարկությունների եւ եզրահանգումների ներկայացումը: Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները՝ կարող ենք նշել, որ Նախագծերի փաթեթով նախատեսված կարգավորումները կարող են խնդրահարույց լինել իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից: Միաժամանակ՝ առաջարկում ենք ներկայացված դիտարկումների հիման վրա ապահովել Նախագծերի փաթեթով սահմանված կարգավորումների համապատասխանությունը միմյանց եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի պահանջներին:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                         ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարող՝ Մ. Մնացականյան (հեռ.` 011-513-248) 14.12.2022թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության մասին Նախագծի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, ինչի արդյունքում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «1. Ընտանիքում բռնության կանխարգելման բնագավառում առողջապահության ոլորտի լիազոր հանրապետական գործադիր մարմինը` 1) ապահովում է ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անհատույց բժշկական օգնություն, սահմանում է ընտանեկան բռնության արդյունքում բժշկական օգնության դիմած անձանց վերաբերյալ տեղեկության գրանցման կարգը եւ ընտանեկան բռնության դեպքերի վերաբերյալ ոստիկանությանը, Հայաստանի Հանրապետության քննչական կոմիտեին կամ դատախազությանը հայտնելու պայմանները.»: «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսվում է հետեւյալը. «1. Ընտանիքում բռնության կանխարգելման բնագավառում առողջապահության ոլորտի լիազոր հանրապետական գործադիր մարմինը ` 1) ապահովում է ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց համար անհատույց առաջնային բժշկական օգնություն, սահմանում է ընտանիքում բռնության արդյունքում բժշկական օգնության դիմած անձանց վերաբերյալ տեղեկության գրանցման կարգը եւ ընտանիքում բռնության դեպքերի վերաբերյալ ոստիկանությանը, Հայաստանի Հանրապետության քննչական կոմիտեին կամ դատախազությանը հայտնելու պայմանները.»: «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետով նախատեսվում է, որ  բժշկական օգնության եւ սպասարկման կազմակերպման տեսակ է առաջնային բժշկական օգնությունը՝ որպես յուրաքանչյուր մարդու համար անվճար, առավել մատչելի մեթոդների եւ տեխնոլոգիաների վրա հիմնված բժշկական օգնության եւ սպասարկման տեսակ, ներառյալ՝ կանխարգելումը, որը երաշխավորվում է պետության կողմից: «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքի տարբեր կարգավորումներով նախատեսվում է որոշակի խումբ անձանց կամ որոշակի իրավիճակներում անձանց իրավունքը՝ ստանալու անվճար եւ արտոնյալ պայմաններով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում: Հիմք ընդունելով նշվածը եւ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝ Օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը նոր խմբագրությամբ շարադրելու արդյունքում ընտանիքում բռնության կանխարգելման բնագավառում առողջապահության ոլորտի լիազոր հանրապետական գործադիր մարմինը պարտավորվում է ապահովելու ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անհատույց բժշկական օգնություն, այլ ոչ թե անհատույց առաջնային բժշկական օգնություն՝ առաջարկում ենք «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքում կատարել փոփոխություններ, որոնցով կնախատեսվեն ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց համար անվճար բժշկական օգնության ապահովման վերաբերյալ կարգավորումները: Նախագծերի փաթեթին առնչվող Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                         ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարող՝ Մ. Մնացականյան (հեռ.` 011-513-248) 14.12.2022թ. Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Նախագծերի փաթեթով առաջարկվում է փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգման մասին» ՀՀ օրենքում եւ հարակից օրենքներում, մասնավորապես՝ առաջարկվում է. հստակեցնել առկա սահմանումները, դրանք համապատասխանեցնել ՀՀ Քրեական օրենսգրքի սահմանումներին, լրացնել նոր սահմանումներով, հստակեցնել օրենքում կիրառվող սահմանումները եւ դրանք համապատասխանեցնել «Սոցիալական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքին, սահմանափակել նախազգուշացման կիրառումը, այն պարագայում, երբ դա վերաբերում է ֆիզիկական կամ սեռական բռնությանը՝ այն տարածելով միայն հոգեբանական եւ տնտեսական բռնության ձեւերի վրա, հստակեցնել անհետաձգելի միջամտության եւ պաշտպանական որոշման ժամկետները, սահմանել պարտավորություն՝ անհետաձգելի միջամտության որոշման պատճենը հանձնելու բռնության ենթարկված անձին, հստակեցնել ոստիկանության ծառայողի պարտականությունները բռնության ենթարկված անձին ապաստարան տեղափոխելու գործընթացը կազմակերպելու ընթացքում, ինչպես նաեւ սահմանել հսկողության էլեկտրոնային համակարգի կիրառումը բռնություն կիրառած անձանց շրջանում մոնիթորինգի իրականացման ընթացքում, ուժը կորցրած ճանաչել հաշտեցման ընթացակարգի վերաբերյալ սահմանումը, հստակեցնել կանխարգելիչ հաշվառման շրջանակում ընտանեկան բռնության դեպքերի մոնիթորինգի պատասխանատուների շրջանակը եւ մեխանիզմները, հստակեցնել ընտանեկան բռնության կանխարգելման եւ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում լիազոր մարմնի եւ մյուս դերակատարների լիազորությունները, վերանայել ՀՀ քրեական օրենսգրքի մի շարք հոդվածների ծանրացնող հիմքերը, սահմանված պատժի ձեւերը, հետամտումը սահմանել որպես հանցակազմ, հստակեցնել եւ դյուրինացնել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված պաշտպանական որոշմանն առնչվող հայցադիմումի ընթացակարգերը, քննության եւ ծանուցման ժամկետները եւ պայմանները, ինչպես նաեւ սահմանել ավելի բարձր տուգանքներ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքով սահմանված Անհետաձգելի միջամտության որոշումը կամ Պաշտպանական որոշումը դիտավորությամբ չկատարելու դեպքում: Նախագծերի փաթեթը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրներ չի պարունակում: Նախագծերի փաթեթի վերաբերյալ դիտողություններ եւ առաջարկություններ չկան: Եզրահանգում Նախագծերի փաթեթը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք չի զգում:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                              ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ  (հեռ.` 011 513-668) 25.11.2022թ. Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները Պատգամավորների կողմից ներկայացված Նախագծերի փաթեթով առաջարկվում է փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում, «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում», «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում» եւ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքում», որը պայմանավորված է ընտանիքում բռնության դեպքերի բացահայտման եւ կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության ապահովման եւ համարժեք աջակցության միջոցներ տրամադրելու անհրաժեշտությամբ:  Ըստ հեղինակների, «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» ՀՀ գործող օրենքով (այսուհետ՝ Օրենք) կարգավորումները բավարար չեն ընտանիքում բռնության կանխարգելման, բռնությունից տուժած անձանց արդյունավետ պաշտպանության համար: Մասնավորապես, գործող Օրենքի վերնագրում, ինչպես նաեւ ամբողջ տեքստում կիրառվող «ընտանիքում բռնություն» ձեւակերպումը, ըստ հեղինակի, ամբողջությամբ չի բնորոշում այն վայրը կամ միջավայրը, որտեղ կատարվել է բռնությունը, քանի որ բռնության դրսեւորումը հանդիպում է նաեւ այնպիսի հարաբերություններում, որոնք ընտանեկան չեն (հեղինակները նկատի ունեն այն իրավիճակը, որ «ընտանեկան» բառը գործածելիս ընդլայնվում են տվյալ գործողության՝ բռնության կատարման սահմանները, իսկ ընտանեկան բռնությունը կարող է լինել ոչ միայն ընտանեկան հարկի տակ, այլ նաեւ ուրիշ վայրում): Ներկայացված Նախագծերի փաթեթով հեղինակներն առաջարկում են՝  հստակեցնել առկա սահմանումները, դրանք համապատասխանեցնել ՀՀ Քրեական օրենսգրքի սահմանումներին, լրացնել նոր սահմանումներով, սահմանափակել նախազգուշացման կիրառումը, այն պարագայում, երբ դա վերաբերում է ֆիզիկական կամ սեռական բռնությանը՝ այն տարածելով միայն հոգեբանական եւ տնտեսական բռնության ձեւերի վրա, հստակեցնել անհետաձգելի միջամտության եւ պաշտպանական որոշման ժամկետները, սահմանել պարտավորություն՝ անհետաձգելի միջամտության որոշման պատճենը հանձնելու բռնության ենթարկված անձին, հստակեցնել ոստիկանության ծառայողի պարտականությունները բռնության ենթարկված անձին ապաստարան տեղափոխելու գործընթացը կազմակերպելու ընթացքում, ինչպես նաեւ սահմանել հսկողության էլեկտրոնային համակարգի կիրառումը բռնություն կիրառած անձանց շրջանում մոնիթորինգի իրականացման ընթացքում, ուժը կորցրած ճանաչել հաշտեցման ընթացակարգի վերաբերյալ սահմանումը, հստակեցնել կանխարգելիչ հաշվառման շրջանակում ընտանեկան բռնության դեպքերի մոնիթորինգի պատասխանատուների շրջանակը եւ մեխանիզմները, հստակեցնել ընտանիքում բռնության կանխարգելման եւ ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում լիազոր մարմնի եւ մյուս դերակատարների լիազորությունները, վերանայել ՀՀ Քրեական օրենսգրքի մի շարք հոդվածների ծանրացնող հիմքերը, սահմանված պատժի ձեւերը, հետամտումը սահմանել որպես հանցակազմ, հստակեցնել եւ դյուրինացնել ՀՀ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված պաշտպանական որոշմանն առնչվող հայցադիմումի ընթացակարգերը, քննության եւ ծանուցման ժամկետները եւ պայմանները, սահմանել ավելի բարձր տուգանքներ Օրենքով սահմանված Անհետաձգելի միջամտության որոշումը կամ Պաշտպանական որոշումը դիտավորությամբ չկատարելու դեպքում: Սոցիալական հիմնախնդիրների տեսանկյունից հարկ ենք համարում «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները: 1.  Նախագծի 5-րդ հոդվածով առաջարկվում է Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասը վերաշարադրել նոր խմբագրությամբ. «Ընտանեկան բռնություն է համարվում ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական կամ տնտեսական բռնության գործողությունները, ինչպես նաեւ անտեսումը կամ հետամտումը, որոնք կատարվել են ընտանիքի անդամների կամ զուգընկերների կամ նախկին զուգընկերների միջեւ, անկախ նրանց համատեղ բնակվելու հանգամանքից», իսկ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասով էլ տրվում է «զուգընկեր» հասկացության սահմանումը, ըստ որի՝ զուգընկերն անձի հետ մտերիմ, այդ թվում՝ ինտիմ հարաբերությունների մեջ գտնվող անձն է՝ անկախ համատեղ բնակության հանգամանքից: Վերոհիշյալ ձեւակերպմամբ, ըստ էության, բավականին ընդլայնվում է «ընտանիք» հասկացության ընկալումը (թեեւ այս հասկացության սահմանում որեւէ օրենքով տրված չէ),  դրանում ներառելով «զուգընկերներին կամ նախկին զուգընկերներին», ընդ որում՝ անկախ նրանց համատեղ բնակվելու հանգամանքից:  Ելնելով վերոհիշյալից, մեր կարծիքով, առաջարկվող նոր խմբագրության տեքստը կարող է տարընթերցումների տեղիք տալ, այն իմաստով, որ «զուգընկեր» հասկացության տակ կարող են հասկացվել նաեւ միասեռական զուգընկերները, ինչպես նաեւ նախկին ամուսինները եւ զուգընկերները, մինչդեռ ՀՀ Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի համաձայն. «Ամուսնական տարիքի հասած կինը եւ տղամարդը միմյանց հետ իրենց կամքի ազատ արտահայտությամբ ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու իրավունք ունեն: Ամուսնության տարիքը, ամուսնության եւ ամուսնալուծության կարգը սահմանվում են օրենքով:...»: Հարկ ենք համարում նաեւ նշել, որ տարբեր օրենքներով, ելնելով այդ օրենքների կարգավորման առարկայի առանձնահատկություններից, տարբեր կերպ են սահմանվում «ընտանիքի անդամների» շրջանակը: Մասնավորապես՝ - ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 377-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետով սահմանվում է, որ. «... Սույն կետի իմաստով նույն ընտանիքի անդամներ են համարվում ամուսինը, ծնողները, պապը, տատը, 18 տարին լրացած թոռը, 18 տարին լրացած զավակն ու նրա ամուսինը, 18 տարին լրացած քույրը, եղբայրն ու նրանց ամուսինները եւ 18 տարին լրացած նրանց զավակները.», - ՀՀ Ընտանեկան օրենսգրքի 2-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ. «Ընտանեկան օրենսդրությունը սահմանում է ամուսնության, ամուսնությունը դադարելու եւ անվավեր ճանաչելու պայմաններն ու կարգը, կարգավորում է անձնական ոչ գույքային եւ գույքային հարաբերություններն ընտանիքի անդամների միջեւ՝ ամուսինների, ծնողների եւ զավակների (որդեգրողների ու որդեգրվածների), իսկ ընտանեկան օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերում եւ շրջանակներում՝ մյուս ազգականների եւ այլ անձանց միջեւ, ինչպես նաեւ որոշում է առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների խնամքը եւ դաստիարակությունն ընտանիքում կազմակերպելու ձեւերն ու կարգը:», - «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի 9-րդ մասով սահմանվում է, որ. «Հայտարարատու պաշտոնատար անձի ընտանիքի անդամներն (ընտանիքի կազմի մեջ մտնող անձինք) են նրա ամուսինը, անչափահաս զավակը (այդ թվում՝ որդեգրված), հայտարարատու պաշտոնատար անձի խնամակալության կամ հոգաբարձության տակ գտնվող անձը, հայտարարատու պաշտոնատար անձի հետ համատեղ բնակվող յուրաքանչյուր չափահաս անձ:» եւ այլն: Այս կոնտեքստում առավել քան անհասկանալի է հեղինակի կողմից «Ընտանիքի անդամներ» հասկացության սահմանման նոր ձեւակերպումը, մասնավորապես՝ Նախագծի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով առաջարկվող՝ «1) ընտանիքի անդամներ` անկախ համատեղ բնակության հանգամանքից` ամուսինը (այդ թվում` փաստական ամուսնական հարաբերությունների մեջ գտնվող անձը), նախկին ամուսինը, ծնողը, այդ թվում` խորթ ծնողը, որդեգրող ծնողը, խնամատար ծնողը, երեխան (նաեւ որդեգրված, խորթ, հոգեզավակ), որդեգրող ծնողի ամուսինը, ամուսնու ծնողները, նախկին ամուսնու ծնողները, տատ, պապ, քույր եւ եղբայր (նաեւ համամայր կամ համահայր), ամուսնու քույր, ամուսնու եղբայր, ինչպես նաեւ ամուսնու ծնողների, քրոջ եւ եղբոր համար` փեսան եւ հարսը:» սահմանման մեջ «նախկին ամուսինը, ծնողը, այդ թվում` խորթ ծնողը...եւ այլն» փաստացի ընտանիքի անդամներ համարելը: Հաշվի առնելով վերը շարադրվածը, առաջարկում ենք Նախագծերի փաթեթը լրացնել եւս մեկ նախագծով՝ «Ընտանեկան օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» վերտառությամբ, եւ դրանով հստակ սահմանել «ընտանիք» եւ «ընտանիքի անդամներ» հասկացությունները՝ ապահովելով ՀՀ Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի հետ դրանց համապատասխանությունը, ինչպես նաեւ այդ սահմանումներից ելնելով հստակեցնել նաեւ տվյալ Նախագծի տարընթերցում պարունակող դրույթները: 2. Նախագծերի փաթեթում ներառված «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին», «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացում եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» եւ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի վերաբերյալ դիտողություններ եւ առաջարկություններ չկան: Եզրահանգում Նախագծերի փաթեթը սոցիալ, կրթական, առողջապահական հիմնախնդիրների տեսանկյունից լրամշակման կարիք ունի:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                               Լ. ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ Կատարող` Ա. Գալստյան (հեռ. 011-513-235), (12-35) 28.11.2022թ.