«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԿԱՅԻՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՀՀ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻ (Խ-091-04.04.2019-ՏՀ-011/0) ՎԵՐԱ­ԲԵՐ­ՅԱԼ ՀՀ ԿԱ­­ՌԱ­­ՎԱ­­­ՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱ­­ՋԱՐ­ԿՈՒ­ԹՅՈՒՆԸ­

Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը գտնում է, որ «Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումն առաջ կբերի մի շարք խնդիրներ:

Այսպես:

Նախագծով առաջարկվում է սահմանել, որ ՀՀ հար­կային օրենսգրքի 160-րդ հոդ­վա­ծով սահմանված՝ բնակարան կամ անհատական բնակելի տուն ձեռք բերելու կամ անհա­տա­կան բնա­կելի տուն կառուցելու դեպքերում եկա­մտա­յին հարկի վերադարձման համա­կարգը կիրառ­­վում է նաև Հայաս­տանի Հանրապե­տու­թյան մարզերում երկրորդային շուկա­յից բնա­կա­րան կամ անհատական բնակելի տուն (այդ թվում՝ կիա­սակառույց) ձեռք բերելու դեպ­քե­րում։

Նախևառաջ հարկ է նկատել, որ եկամտային հարկի վերա­դարձ­­ման համա­կարգի ներ­դրումը նպա­տակ է ունեցել բնա­կա­րանների և անհատական բնա­կելի տների նկատ­մամբ պահան­ջարկի աճի հաշ­­վին նպաս­տել տնտեսության շինա­րա­րու­թյան ոլորտի աշխու­ժաց­մանը: Այս առումով, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ շինա­րա­րու­թյունը ՀՀ տնտե­սության հիմնա­կան ոլորտներից է, ակն­կալվում է նշյալ գոր­ծիքի կիրառ­ման միջոցով ոլոր­տում տնտե­սա­կան աճ ապա­հովել, իսկ տնտեսական աճից ստաց­­վող հարկերի միջո­ցով՝ փոխհատուցել եկամտային հարկի գումար­ների վերա­դարձ­ման արդ­յուն­քում պետա­կան բյուջեի եկա­մուտ­ների կորուստ­ները: Սա, ըստ էության, համա­կարգի ներդրման տնտե­սա­կան նպատակն է: Այս տեսանկյունից, սակայն, նախագծի ընդու­նումը չի բխում եկա­մտային հարկի վերա­դարձ­ման համա­կարգի ներդրման հիմնական նպա­­տակադրումից, քանի որ նախագծի ընդունումը չի կարող նպաստել տնտեսության շինա­րարության ոլորտի աշխու­ժաց­­մանը: Ավելին՝ նախագծի ընդունումը կարող է ունենալ ճիշտ հակառակ ազդեցությունն այն առումով, որ նոր կառուցվող բնակարանների ու անհա­տա­կան բնակելի տների նկատ­մամբ ձևավորվող պահանջարկի մի մասը կարող է փոխա­րին­վել երկրորդային շուկայում առկա բնակարանների ու անհատական բնակելի տների նկատ­մամբ պահանջարկով:

Բացի տնտեսական նպատակից՝ համակարգի ներդրումն ունեցել է նաև սոցիա­լական նպա­տակ, այն է՝ պետական բյուջեի միջոցներից հատկացումներ կատարելու մի­ջոցով նպաս­­տել բնակչու­­­թյան բնակարանային ապահովման խնդրի լուծմանը՝ պետական բյուջեի վրա տեղա­­­­փոխելով բնակարանների ձեռք բերման համար ստացված հիփո­թեքային վարկի գումար­­­­­ների սպասարկման տոկոսների գումարների բեռը: Համակարգի ներդրմանը հաջոր­դած օրենսդրական փոփոխություններով սոցիալական նպատակն ավե­լի է ընդգծվել, քանի որ ներդրվել են համակարգից օգտվելու մի քանի սահ­մա­նա­փակումներ՝ կապված բնա­կա­րանի կամ անհատական բնակելի տան առավելագույն գնի, փոխհատուցվող եկամտային հարկի առավելագույն գումարների և համակարգից ընդա­մենը մեկ անգամ օգտվելու իրա­վունքի սահմանման հետ: Այլ կերպ ասած՝ վերոնշյալ սահմանափակումների կիրառությամբ համա­կարգը դարձել է ավելի հասցեական՝ նպա­տակ ունենալով պետական բյուջեի սահ­մա­նա­փակ միջոցներն ուղղել առավելապես պետա­կան աջակ­ցության կարիք ունեցող հասա­րա­կության խմբերի օժանդակությանը:

Ամփոփելով վերոնշյալ դիտարկումները՝ կարծում ենք, որ համակարգի ներդրման տնտեսական նպատակադրմանը որևէ կերպ չնպաստող, դեռ ավելին՝ որոշակիորեն հակա­դր­վող այս նախագծի ընդունումը, թերևս, կարող էր հիմնավորվել համակարգի ներդրման սոցիալական նպատակադրմամբ՝ որպես հասարակության լայն շերտերի շահերին ծառա­յող քաղաքականության դրսևորում: Ստորև ներկայացված դիտարկումներով, սակայն, հիմ­նա­վոր­վում է, որ նախագծով հետապնդվող սոցիալական նպատակադրումը մի կողմից գերա­գնա­հատված է այն իմաստով, որ մարզերի շահառուները բնակարանային ապա­հով­ման խնդիրը կարող են որոշակիորեն լուծել նաև գործող համակարգի շրջանակներում, իսկ մյուս կողմից՝ նախագծով հետապնդվող սոցիալական նպատակադրումը համարժեք չէ այն հնա­րա­վոր ռիսկերի ու բացասական երևույթների հետ, որոնք անխուսափելիորեն առա­ջանալու են նախագծի ընդունման պարագայում և որոնց կառավարումը լուրջ մար­տա­հրավեր է լինելու: Մասնավորապես՝ ՀՀ հարկային օրենսգրքի 160-րդ հոդվածով ամ­րա­գրված կար­գավորումներն ունեն ընդգրկման բավականին լայն շրջանակ և հնարա­վո­րություն են ընձեռում եկամտային հարկի վերա­դարձից օգտվելու ոչ միայն բնակարան ձեռք բերող քաղաքացիներին, այլ նաև անհա­տական բնակելի տուն կառուցող կամ կառու­ցապատողից անհա­տա­կան բնակելի տուն ձեռք բերող քաղաքացիներին: Հետևաբար, եթե խնդիրն այն է, որ մար­­զերում բնակելի շենքեր չեն կառուցվում (ինչպես նշված է նախագծի ընդուն­ման հիմնավորման մեջ), դա դեռևս չի նշանակում, որ մարզերի քաղաքացիներն ընդհանրապես զրկված են եկամտային հարկի վերադարձման համակարգից օգտվելու հնարավո­րու­թյունից, քանի որ նրանք կարող են համակարգից օգտվել որպես անհա­տա­կան բնակելի տուն կառուցողներ կամ որպես կառուցապատողից անհատական բնակելի տան գնորդներ:

Նախագծի ընդունման պարագայում անխուսափելիորեն առաջանալու են դժվար կառավարելի ռիսկեր և բացասական հետևանքներ: Մասնավորապես՝

1. նախագծի ընդունման պարագայում գործնականում հնա­­­րավորություն է ստեղծ­վելու կեղծ կամ շինծու գործարքների իրականացմամբ, այսինքն՝ բնա­կա­րանը ձևակա­նորեն այլ անձի վաճառելու միջոցով, պետական բյուջեից հետ ստանալ վճար­ված եկա­մտային հարկի գումարները: Այս առումով նույնպես նախագծի ընդունումը շատ խնդրա­հարույց է, քանի որ նախ՝ կարող է խեղաթյուրվել պետական աջակցության հաս­ցեա­կա­նությունը, և երկրորդ՝ նախագծի ընդունումը կարող է հանգեցնել պետական բյուջեի հար­կային եկամուտների մեծ կորուստների: Չեն բացառվում նաև դեպքեր, երբ անշարժ գույքի գրավով այլ վարկերը, որոնք հիփոթեքային վարկեր չեն (օրինակ՝ բիզնես վարկեր, սպա­ռողական վարկեր), ընդգրկվեն նմանատիպ գործարքներում.
2. նախագծի հեղինակների կողմից որևէ կերպ գնահատված չեն նախագծի ընդուն­ման ազդեցությունները, օրինակ՝ պետական բյուջեի կամ քաղաքացիների բնակարանային ապահովվածության խնդրի լուծման վրա: Այս առումով գտնում ենք, որ համակարգային նշանակություն ունեցող նման կարևոր օրենսդրական նախաձեռնությունը չի կարելի ընդու­նել՝ առանց համա­պա­տասխան հաշվարկներով կամ գնահատականներով հիմնավորման.
3. ինչպես հայտնի է, մարզերի բնակիչների բնակարանային ապահովման խնդրի լուծ­ման նպատակով՝ ՀՀ կառավարության 2010 թվականի հունվարի 29-ի «Երիտա­սարդ ընտա­նի­քին` մատչելի բնակարան» պետական նպատակային ծրագիրը հաստատելու մասին» N 98-Ն որոշմամբ արդեն իսկ սահմանված են նպաստավոր պայմաններ հիփո­թե­քա­­յին վար­կով մարզերում բնակարան կամ անհատական բնակելի տուն ձեռք բերելու համար: Մասնա­վո­րապես՝ ծրագրի շրջանակում Հայաստանի Հանրապետության մարզե­րում երկրորդային շուկա­յից (ոչ անմիջապես կառուցապատողից) բնակարան կամ անհա­տա­կան բնակելի տուն ձեռք բերելու համար տրամադրված հիփոթեքային վարկերի համար պետությունը սուբ­սի­դա­վորում է 4 տոկոսը (այսինքն` Հայաստանի Հանրապետության մար­զե­րում վարկառուի համար վարկի տոկոսը կազմում է առավելագույնը 5.5 տոկոս): Ընդ որում՝ այս համակարգի կիրա­­ռության համար սահմանված են այնպիսի մոտեցումներ, որոնք հնարավորություն են տալիս առավելագույնս հասցեական դարձնել պետական բյու­ջեի միջոցների օգտագործումը.
4. մարզերում երկրորդային շուկայից բնակարան կամ անհատական բնակելի տուն ձեռք բերելու դեպքում եկամտային հարկի վերադարձի համա­կարգի կիրա­ռու­թյունը անհա­վասար պայմաններ կձևավորի մարզերի և մայրաքաղաքի շահա­ռուների միջև։

            Միաժամանակ՝ գտնում ենք, որ եկամտային հարկի վերադարձման համակարգն ըստ էության պետք է ընկալվի ոչ թե որպես համակարգի շահառուներին տրամադրվող հար­կային արտոնություն, այլ որպես սոցիալական քաղաքականության շրջանակներում շահա­ռուներին տրամադրվող բյուջետային աջակցություն, քանի որ համակարգի շահա­ռու­ներն ընդհանուր սահմանված կարգով հաշվարկում և կատարում են եկամտային հարկի գծով իրենց հարկային պարտավորությունները, որից հետո նոր միայն դիմում են պետական բյուջեից եկամտային հարկի գումարը հետ ստանալու համար: Հետևաբար, գտնում ենք, որ այս համակարգի կիրառության արդյունավետությունը գնահատելիս կամ համակարգի կիրա­ռության շրջանակներն ընդլայնելու որոշումներ կայացնելիս շատ կարևոր է, որ համա­կարգը դիտարկվի բյուջետային գործընթացի շրջանակներում սոցիալական նշանա­կու­թյամբ պետական աջակցության ծրագրերի ընդհանուր համատեքստում: Այս առումով, կարևորելով սահմանափակ բյուջետային միջոցներն առավելագույն հասցեականությամբ և առավելագույն արդյունավետությամբ օգտագործելու նպատակադրումը, կարծում ենք, որ նախա­գծի ընդունման արդյունքում առաջացող պետական բյուջեի լրացուցիչ ծախսերը հիմ­նա­վորվածության ու առաջնահերթությունների առումով պետք է անպայմանորեն համա­­-դր­վեն միևնույն՝ սոցիալական ոլորտում այլ բյուջետային ծրագրերի շրջանակներում կատար­վող ծախսերի հիմնավորվածության ու առաջնահերթությունների հետ: Այս առնչու­թյամբ հայտ­նում ենք, որ նախագծի ընդունման հիմնավորմամբ նման համադրումներ չեն կատարվել, հետևաբար պարզ չէ, թե ինչ հիմնավորմամբ պետք է նախագծի ընդունման պարագայում առա­ջացող լրացուցիչ բյուջետային ծախսերը կատարվեն ի հաշիվ սոցիա­լական ոլորտում այլ բյուջետային ծրագրերի շրջանակներում կատար­վող ծախսերի:

Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ առաջարկում ենք նախագծով քննարկվող հոդվածը թողնել անփոփոխ:

Նախագծի ընդունման դեպքում անհրաժեշտություն կառա­ջանա համապատասխան փոփոխություններ կատարելու ՀՀ կառավարության 2017 թվա­կանի հոկ­տեմբերի 5-ի Հի­փոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոս­ների գումար­­ների չափով ֆիզի­կական անձանց կողմից վճարված եկամտային հարկի գումար­ների վերադարձման կարգը սահմանելու մասին N 1321-Ն որոշման մեջ: