ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ «Բազմազավակ ընտանիքների մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ`    Խ-075-27.10.2021-ԱՍ-011/0) վերաբերյալ Ազգային ժողովի «Հայաստան» խմբակցության կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Բազմազավակ ընտանիքների մասին»  օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Խ-075-27.10.2021-ԱՍ-011/0) (այսուհետ` Նախագիծ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչությունում:  Նախագիծը ենթարկվել է իրավական, ֆինանսատնտեսագիտական, սոցիալական փորձաքննության:  Ստորեւ ներկայացվում է մասնագիտական փորձաքննության եզրակացությունը, ինչպես նաեւ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի ընդունման անհրաժեշտությանը   եւ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայությանը  վերաբերող տեղեկանքը:        ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ              ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ                                              ԼԻԴԻՅԱ ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ     17.11.2021թ. Իրավական փորձաքնության արդյունքները Նախագծի՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1.  Նախագծի 1-ին հոդվածը բաղկացած է միայն մեկ համարակալված պարբերությունից: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի (այսուհետ` Օրենք) 14-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «Օրենսդրական ակտերում հոդվածները բաժանվում են «մասեր» կոչվող միայն համարակալված պարբերությունների»: Առաջարկում ենք Նախագծի 1-ին հոդվածում «1.» թիվը հանել: Նույնը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 3-րդ, 20-րդ եւ 21-րդ հոդվածներին: 2.  Նախագծի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով սահմանվում է «բազմազավակ ծնողներ» եզրույթը: Նշված կետում առկա է նման ձեւակերպում «բազմազավակ ծնողներ (ծնող)»: Հիմք ընդունելով Օրենքի 16-րդ հոդվածի 8-րդ մասի պահանջը. «Եթե նորմատիվ իրավական ակտում բառը նշված է եզակի թվով, ապա դա տարածվում է նաեւ այդ բառի հոգնակիի վրա եւ ընդհակառակը, եթե տվյալ իրավական ակտով այլ բան նախատեսված չէ, կամ ուղղակի այլ բան չի բխում այդ իրավական ակտի բովանդակությունից»՝ առաջարկում ենք վերոնշյալ կետից հանել «(ծնող)» բառը:  Նույն առաջարկը վերաբերում է նաեւ Նախագծում եզրույթների հոգնակի կամ եզակի տարբերակը փակագծերում նշող բոլոր բառերին, մասնավորապես Նախագծի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետում նշված «բազմազավակ ծնողը (ծնողները)», 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում նշված «հիմք(եր)ի», 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ եւ 3-րդ կետերում նշված «երեխան (երեխաները)» եւ «է (են)» ձեւակերպումներին: 3.  Նախագծում «ծնող» եւ «բազմազավակ ծնող» եզրույթների միաժամանակյա առկայությունը հակասում է Օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջին՝ «Նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ»: Առաջարկում ենք Նախագիծը համապատասխանեցնել Օրենքի պահանջներին: Նախագծում նույն միտքը տարբեր եզրությներով արտահայտելու այլ դեպքեր  եւս առկա են, մասնավորապես միաժամանակ առկա են «բազմազավակ ծնողին հավասարեցված անձ» եւ «ծնողին հավասարեցված անձ», «երեխա» եւ «բազմազավակ ընտանիքի երեխա», «առանց ծնողների մնացած» եւ «առանց ծնողական խնամքի մնացած» եզրույթները եւ այլն: 4.  Նախագծի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում բազմազավակ ծնողին հավասարեցված անձի հասկացությունը սահմանելիս հղում է կատարվում առանց ծնողական խնամքի մնալու այլ դեպքերին: Մինչդեռ նշենք, որ «Առանաց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքի 2-րդ հոդվածով հստակ թվարկված են առանց ծնողական խնամքի մնալու դեպքերը: Հիմք ընդունելով «Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքի 2-րդ հոդվածը եւ Ընտանեկան օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասը՝ առաջարկում ենք Նախագծով նախատեսված կարգավորումները եւ հասկացությունները համապատասխանեցնել միմյանց: 5.  Նախագծի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով սահմանվում է «բազմազավակ ընտանիքի երեխա» եզրույթը, համաձայն որի՝ բազմազավակ ընտանիքի երեխա են համարվում, օրինակ, մինչեւ ուսման ավարտը միջին կամ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում սովորող 23 տարին չլրացած անձինք: «Երեխայի իրավունքների մասին» օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ «Երեխա է համարվում 18 տարին չլրացած յուրաքանչյուր ոք, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նա օրենքով սահմանված կարգով գործունակություն է ձեռք բերում կամ գործունակ է ճանաչվում ավելի վաղ», հետեւաբար առաջարկում ենք «բազմազավակ ընտանիքի երեխա» եզրությում «երեխա» բառը փոխարինել «զավակ» բառով կամ մինչեւ 23 տարեկան անձին դիտարկել որպես բազմազավակ ընտանիքի երեխաների թվին պատկանող անձ: 6.  Նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշված է. «Սույն օրենքով սահմանված հիմքերի առաջացումից հետո բազմազավակ ծնողներից մեկը կամ ծնողին հավասարեցված անձը «բազմազավակ ընտանիք» կարգավիճակը (այսուհետ` Կարգավիճակ) ստանալու համար դիմում է ( )»: Մինչդեռ հարկ է նկատել, որ Նախագծով սահմանված չէ «բազմազավակ ընտանիք» կարգավիճակի (այսուհետ` Կարգավիճակ) տրամադրման որեւէ հիմք: Իրավական որոշակիությունն ապահովելու նպատակով առաջարկում ենք Նախագծով բազմազավակ ընտանիքի հասկացությունից դուրս հստակ սահմանել բազմազավակ ընտանիքի կարգավիճակ սահմանելու հիմքերը: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում նշված «աջակցության տրամադրման համար սույն օրենքով սահմանված հիմքերի բացակայության» դեպքում աջակցության տրամադրման մերժմանը: 7.  Նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասում Կարգավիճակի տրման ժամկետ սահմանվում է «դիմելու օրվա ամսվան հաջորդող ամսի 1»: Մինչդեռ նշված ձեւակերպմամբ, կախված դիմելու օրվանից, տարբեր ժամկետ է սահմանվում Կարգավիճակ տալու համար, ինչը ոչ նույնական կարգավորում է նախատեսում դիմողների համար. մասնավորապես՝ դիմումի տրման համար անհրաժեշտ օրերի քանակ չսահմանելով, ունենում ենք մի իրավիճակ, երբ ամսվա առաջին եւ վերջին օրերին դիմելու դեպքում նույն գործընթացն իրականացվում է մի դեպքում երեսուն օրում, մյուս դեպքում՝ մեկ: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասում նշված ժամկետին: 8.  Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում են Կարգավիճակի դադարեցման հիմքերը: Վերոնշյալ հիմքերում բազմազավակ ծնողի՝ ծնողական իրավունքից զրկման հիմքը սահմանվել է երեխայի՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած համարվելու հիմքից առանձին, մինչդեռ «Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխա է համարվում 18 տարին չլրացած այն երեխան, որի ծնողները (կամ միակ ծնողը) մահացել են, զրկվել են ծնողական իրավունքներից, ճանաչվել են անգործունակ, խուսափում են երեխաների դաստիարակությունից կամ նրանց իրավունքների եւ շահերի պաշտպանությունից, ինչպես նաեւ օրենքով սահմանված կարգով ճանաչվել են մահացած, անհայտ բացակայող կամ անհայտ են»: Առաջարկում ենք Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետը հանել՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նույն մասի 2-րդ կետն իր մեջ արդեն ներառում է ծնողական իրավունքներից զրկվելու հիմքը: 9.   Նախագծի 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասում առաջարկում ենք «Սույն օրենքի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված երեխայի» ձեւակերպման մեջ «բազմազավակ ընտանիքի երեխայի» եզրույթը սահմանող նորմին հղում տալու փոխարեն կիրառել հենց այդ եզրույթը: 10.  Նախագծի 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանվում է. «Սույն օրենքի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված երեխայի մահվան դեպքում Կարգավիճակը պահպանվում է, քանի դեռ ընտանիքում առկա է սույն օրենքի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված տարիքը չլրացած երեխա: Սույն օրենքի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված երեխայի մահվան դեպքում Կարգավիճակը դադարեցվում է, եթե ընտանիքում առկա չէ սույն օրենքի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված տարիքը չլրացած երեխա»: Փաստացի նշված երկու նախադասությունները արտահայտում են նույն միտքը, հետեւաբար, անհարկի կրկնություններից խուսափելու համար առաջարկում ենք Նախագծի 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ նախադասությունը հանել: 11.  Նախագծի 9-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ բազմազավակ ընտանիքների աջակցություն ստանալու համար անհրաժեշտ է ներկայացնել դիմում փաստացի բնակության վայրի տարածքային մարմին՝ ներկայացնելով անհրաժեշտ փաստաթղթերը, նույն հոդվածով սահմանվում է, որ Կառավարությունը հաստատում է միայն աջակցության համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը: Կարծում ենք՝ այս դեպքում անհրաժեշտ է Նախագծով սահմանել աջակցության տրամադրման ավելի հստակ ընթացակարգ եւ ժամկետներ կամ նշել այն մարմինը, որն իր ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտով պետք է սահմանի դրանք: 12.  Նախագծի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասում սահմանվում է. «Բազմազավակ ընտանիքին վճարվող ընտանեկան նպաստի չափը՝ մեկ անդամի հաշվով, չի կարող պակաս լինել նվազագույն սպառողական զամբյուղի ամսական արժեքից»: «Պետական նպաստների մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Ընտանեկան նպաստ ստանալու իրավունք ունի ընտանիքի սոցիալական գնահատման համակարգում հաշվառված` մինչեւ 18 տարեկան անդամ ունեցող այն ընտանիքը, որի անապահովության միավորը բարձր է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից տվյալ տարվա համար սահմանված ընտանեկան նպաստ ստանալու իրավունք տվող սահմանային միավորից»: Նախագծի մեջբերված ձեւակերպումից հստակ չէ, որ ընտանեկան նպաստ ստանալու իրավունք ունեն ոչ բոլոր բազմազավակ ընտանիքները: Այս առումով անհրաժեշտ է Նախագծի վերը մեջբերված հատվածում կատարել համապատասխան հստակեցում: Հարկ է նկատել նաեւ, որ ընտանեկան նպաստի տրամադրման կարգն ու չափերը սահմանվում են «Պետական նպաստների մասին» օրենքով, հետեւաբար Նախագծով չի կարող սահմանվել ընտանեկան նպաստի տրամադրման այլ կարգ կամ չափ: 13.  Նախագծի 12-րդ հոդվածի 5-րդ մասով սահմանվում է. «Բազմազավակ ծնողի կողմից օրենքով սահմանված կարգով վճարած գյուղատնտեսական նշանակության հողի հարկի եւ գույքահարկի գումարը վերադարձվում է ( )»: Հարկ է նկատել, որ Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի 6-րդ հոդվածով սահմանվող հարկերի ցանկում առկա չեն «գույքահարկ» եւ «գյուղատնտեսական նշանակության հողի հարկ» հարկատեսակներ, այնուամենայնիվ սահմանված է անշարժ գույքի հարկ, որի հարկման օբյեկտ են հանդիսանում հողամասերը եւ դրանց բարելավումները: Եթե Նախագծի վերոնշյալ հոդվածում կիրառված «գույքահարկ» եւ «գյուղատնտեսական նշանակության հողի հարկ» բառերը կիրառված են «անշարժ գույքի հարկ» իմաստով, առաջարկում ենք կիրառել Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքով սահմանված եզրույթը «գույքահարկ» եւ «գյուղատնտեսական նշանակության հողի հարկ» բառերի փոխարեն:  Հարկ է նկատել նաեւ, որ Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի վերլուծությունից ակնհայտ է՝ Հայաստանի Հանրապետությունում բացակայում է անշարժ գույքի հարկի գումարի վերադարձմանը վերաբերող կարգավորումներ: Այս առումով անհրաժեշտ է նշել, որ Նախագծի 3-րդ գլխով սահմանվում են բազմազավակ ընտանիքներին տրվող սոցիալական աջակցությունների տեսակներն ու դրանց տրամադրման կարգը, սակայն սահմանվող դրույթներն ամրագրվում են միայն Նախագծով՝ առանց համապատասխան օրենքներում անհրաժեշտ փոփոխություններ կատարելու: Օրինակ՝ բազմազավակ ընտանիքների կողմից վճարվող հարկերի գումարի վերադարձի վերաբերյալ, տարիքային կենսաթոշակի իրավունք տվող աշխատանքային ստաժին յուրաքանչյուր երեխայի հաշվով 3 տարի ավելացնելու վերաբերյալ եւ այլն: 14.  Նախագծի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է. «Բազմազավակ ընտանիքներին ընտանեկան ձեռնարկատիրություն հիմնելու նպատակով տրամադրվում է պետական աջակցությամբ արտոնյալ պայմաններով վարկ՝ Հայաստանի Հանրապետության դրամով, առնվազն քսան տարով, որի տարեկան տոկոսադրույքը չի կարող գերազանցել հինգ տոկոսը»: Հարկ է նկատել, որ մեջբերված պահանջն իրագործման տեսանկյունից այնքան էլ իրատեսական չէ: Այսպես՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 887-րդ եւ 879-րդ հոդվածների համաձայն՝ «պայմանագրի կնքման պահին տոկոսների չափը չի կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի սահմանած բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույքի կրկնապատիկը»: Ներկայումս Կենտրոնական բանկի կողմից սահմանված բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույթը 12% է, այսինքն՝ վարկային պայմանագրի համար սահմանված վերին շեմը 24% է, մինչդեռ Նախագծի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասով վերին շեմ նախատեսվում է 5%: Մասնավոր շահերին պետական միջամտության թույլատրելիության շրջանակին եւ իրավաչափությանը անդրադառնալիս Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը (այսուհետ՝ Սահմանադրական դատարան) իր՝  2018 թվականի հունիսի 12-ի ՍԴՈ-1418 որոշմամբ սահմանել է. «( ) պետական միջամտության համաչափության վերաբերյալ ՄԻԵԴ-ի դիրքորոշումն է՝ «դրված նպատակի եւ օգտագործվող միջոցների միջեւ ողջամիտ համաչափության առկայություն, որպիսի պայմանը չի համարվում կատարված, եթե անձը ենթարկվել է «հատուկ եւ չափազանց ծանրաբեռնման» («Hakansson and Sturesson v. Sweden», app. no. 11855/85, 21.02.1990, « 51)»: Սահմանադրական դատարանի 2007 թվականի մայիսի 15-ի ՍԴՈ-702 որոշմամբ նշվում է. «Ինչպես վկայում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավակիրառական պրակտիկան` կապված անձանց գույքային իրավունքների իրականացման բնագավառում պետության միջամտության թույլատրելիության շրջանակների հետ, ապա այդպիսին իրավաչափ է գնահատվում, եթե. - իրականացվում է օրենքին համապատասխան, - պայմանավորված է հանրային շահերով, - ապահովում է մասնավոր եւ հանրային շահերի հավասարակշռություն»: Այսինքն՝ պետության միջամտությունը մասնավոր շահերին թույլատրելի է, եթե ապահովվում է մասնավոր եւ հանրային շահերի հավասարակշռությունը, մինչդեռ այս դեպքում ակնհայտ ոտնահարվում է մասնավոր շահը, պայմանագրի (ֆիզիկական անձի եւ բանկի միջեւ) ազատության սկզբունքը. մասնավորապես՝ վարկ տրամադրելու իրավասություն ունեցող կազմակերպությունների շահը: Հետեւաբար, կարծում ենք Նախագծով բանկերի կամ վարկային կազմակերպությունների համար սահմանված պահանջը՝ վարկի առավելագույն տոկոսադրույքի սահմանման հարցում անհամաչափ միջամտություն է մասնավոր շահի նկատմամբ:  Վերոգրյալ դիտարկումները հաշվի առնելով՝ առաջարկում ենք Նախագծի 16-րդ հոդվածի 1-ին հոդվածում նշված վարկի համար սահմանվող տոկոսադրույքները համապատասխանեցնել Հայաստանի Հանրապետության գործող օրենսդրությանը: Նույնական խնդրահարույց կարգավորումներ սահմանված են նաեւ Նախագծի նույն հոդվածի 2-րդ մասում, ինչպես նաեւ նույն հոդվածի 3-րդ մասում, որոնք վերաբերում են նշված նպատակային վարկերի առավելագույն չափերին, տրամադրման կարգին ու լրացուցիչ պայմաններին: 15.  Նախագծի 16-րդ հոդվածի 2-րդ մասում կիրառվում է «գյուղատնտեսական նշանակության հողատարածք» եզրույթը, մինչդեռ Հայաստանի Հանրապետության հողային օրեսնգրքում նման եզրույթ առկա չէ: Առաջարկում ենք առաջնորդվել Օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջով եւ վերոնշյալ եզրույթը համապատասխանեցնել Հայաստանի Հանրապետության հողային օրեսնգրքին: Օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասը եւ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ կիրառվող հասկացությունները հաշվի առնելով՝ առաջարկում ենք Նախագծում կիրառված «Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն» բառերը համապատասխան հոլովաձեւերով փոխարինել  «Կառավարություն» բառով՝ համապատասխան հոլովաձեւերով: 16.  Նախագծի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է. «Բազմազավակ ընտանիքների աջակցության տրամադրումն իրականացվում է տարեկան ծրագրի (այսուհետ՝ տարեկան ծրագիր) միջոցով ( )»: Օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն. «Նորմատիվ իրավական ակտում հաճախակի կիրառվող երկար արտահայտությունները նույն նորմատիվ իրավական ակտում կարող են սահմանվել կրճատ տարբերակով` իրավական ակտում առաջին իսկ կիրառումից հետո նախատեսելով կամ տվյալ արտահայտության սահմանումը, կամ փակագծերում նշելով կրճատ տարբերակը»: Մինչդեռ Նախագծի մեջբերված հատվածում «տարեկան ծրագիր» եզրույթի կրճատ տարբերակ է սահմանվում «տարեկան ծրագիր» եզրույթը: Առաջարկում ենք Նախագծի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասից հանել «(այսուհետ՝ տարեկան ծրագիր)» բառերը՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ եզրույթի կրճատ տարբերակը ոչ մի նպատակի չի ծառայում: 17.  Նախագծում առկա են դրույթներ, որտեղ կիրառվել է միայն «բազմազավակ ծնող» եզրույթը, սակայն դրա հետ միաժամանակ նպատակահարմար կլիներ կիրառել նաեւ «բազմազավակ ծնողին հավասարեցված անձ» եզրույթը: Մասնավորապես՝ Նախագծի 9-րդ հոդվածում նշված բազմազավակ ընտանիքներին աջակցություն տրամադրելու վերաբերյալ դիմումին, Նախագծի 12-րդ հոդվածում նշված բազմազավակ ընտանիքների սոցիալական աջակցությանը վերաբերող կարգավորումներում: 18.  Նախագծի 4-րդ գլուխը բաղկացած է միայն մեկ հոդվածից, մինչդեռ Օրենքի 14-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ «Օրենսդրական ակտերում բովանդակությամբ համասեռ հոդվածները միավորվում են գլուխներում»: Առաջարկում ենք ապահովել Նախագծի համապաատսխանությունը Օրենքի վերոնշյալ դրույթի պահանջին: 19.  Նախագծի «Եզրափակիչ դրույթներ» վերտառությամբ գլխում առկա է հոդված պաշտոնատար անձանց պատասխանատվության վերաբերյալ: Օրենքի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտը ունենում է եզրափակիչ մաս, եթե սահմանվում են` 1) նորմատիվ իրավական ակտն ուժի մեջ մտնելու ժամկետները. 2) գործողության ժամկետները, երբ նորմատիվ իրավական ակտը կամ դրա առանձին մասը նախատեսված է սահմանափակ ժամկետով գործողության համար (ժամանակավոր ակտ կամ ժամանակավոր դրույթ): Այս դեպքում նշվում է ակտի կամ դրա առանձին մասի գործողության հստակ ժամկետը»: Հետեւաբար առաջարկում ենք պաշտոնատար անձանց պատասխանատվության վերաբերյալ 20-րդ հոդվածը շարադրել այլ գլխում:  Միաժամանակ առաջարկում ենք Նախագծ 5-րդ գլխի վերնագիրը համապատասխանեցնել Օրենքի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասի պահանջներին՝ «ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ» բառը փոխարինելով «ՄԱՍ» բառով: 20. Նախագծի 20-րդ հոդվածով սահմանվում է. «Սույն օրենքը խախտող պաշտոնատար անձինք պատասխանատվություն են կրում օրենքով սահմանված կարգով»: Այս առումով անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե Նախագծով սահմանվող որ դրույթները կարող են առաջացնել պատասխանատվություն պաշտոնատար անձանց համար, պատասխանատվության ինչ տեսակներ կարող են կիրառվել նրանց նկատմամբ եւ որ օրենքով են սահմանվում պատասխանատվության միջոցները: 21. Նախագծի բազմաթիվ հոդվածներով, մասնավորապես Նախագծի 3-րդ գլխի հոդվածներով, սահմանվում է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի՝ հիմնականում Կառավարության որոշման ընդունման անհրաժեշտության մասին: Օրենքի 13-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ «Եթե օրենսդրական ակտով (բացառությամբ Սահմանադրության) սահմանված նորմը կարող է կատարվել միայն այդ ակտով նախատեսված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, կամ դրա կատարումն ուղղակիորեն պայմանավորված է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, ապա օրենսդրական ակտի անցումային դրույթներով սահմանվում են նաեւ` 1) օրենսդրական ակտի այն մասերը, որոնք գործելու են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտն ուժի մեջ մտնելու պահից. 2) ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունման նախատեսվող ժամկետը»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ առաջարկում ենք Նախագծով սահմանել դրանից բխող ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման ժամկետներ: 22. Նախագծի 21-րդ հոդվածով Նախագծի ուժի մեջ մտնելու ժամկետ է սահմանվում 2022 թվականի հունվարի 1-ը: Օրենքի 23-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Նորմատիվ իրավական ակտն ընդունելու իրավասություն ունեցող մարմինը պարտավոր է նախատեսել նորմատիվ իրավական ակտի ուժի մեջ մտնելու ավելի ուշ ողջամիտ ժամկետ, ( ) եթե ակտով սահմանվում են այնպիսի իրավակարգավորումներ, որոնց համար անհրաժեշտ է հիմնավոր ժամանակահատված, որը հնարավորություն կտա հասցեատիրոջը իր վարքագիծը համապատասխանեցնելու սահմանված պահանջներին ( )»: Մինչդեռ Նախագծի 21-րդ հոդվածում նշված ժամկետը Նախագծով սահմանվող իրավակարգավորումների համար հիմնավոր ժամանակահատված չի կարող համարվել: Բացի այդ՝ Նախագծով սահմանվում են մի շարք աջակցության տեսակներ, որոնք պահանջում են պետական բյուջեի ծախսերի էական ավելացում: 2022 թվականի պետական բյուջեի նախագիծն արդեն ընդունված է, եւ դրանում ընդգրկված չեն Նախագծով առաջարկված ծախսերը: Առաջարկում ենք սահմանել Նախագծի՝ ուժի մեջ մտնելու ավելի ուշ ողջամիտ ժամկետ, սակայն ոչ շուտ քան 2023 թվականը: Հարկ է նշել նաեւ, որ Նախագծին կից ներկայացված հիմնավորման (այսուհետ՝ Հիմնավորում) մեջ նշված մի շարք տվյալներ ունեն լրացուցիչ հիմնավորման կարիք: Օրինակ՝ Հիմնավորման եւ դրանում նշված հղման համաձայն՝ Բելառուսի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի 164-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ ծնողներին, ովքեր ունեն մինչեւ տասնութ տարեկան երկու կամ ավելի երեխաներ կամ մինչեւ տասնութ տարեկան հաշմանդամ երեխաներ, տրվում է ստանդարտ հարկային նվազեցում ամսական 460,000 (մոտ 186,000 ԱՄՆ դոլար) բելառուսական ռուբլու տեսքով մեկ երեխայի համար: Գործող Բելառուսի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի 209-րդ հոդվածի 1.3-րդ մասի համաձայն՝ վերոնշյալ ընտանիքներին տրվում է ստանդարտ հարկային նվազեցում ամսական 70 բելառուսական ռուբլու տեսքով:  Հիմնավորման ամփոփ գնահատականի մեջ նշված է, որ գյուղատնտեսական նշանակության հողի հարկ եւ գույքահարկ վճարում են բազմազավակ ընտանիքների շուրջ 25%, այսինքն, ըստ Հիմնավորման, բազմազավակ ընտանիքների շուրջ 25% ունի անշարժ գույք: Մեկ այլ պարբերությամբ նշված է, որ բնակարանի գնման կամ շինարարության արտոնյալ վարկի տրամադրման ծրագրի շահառու կդառնա բազմազավակ ընտանիքների շուրջ 25%:  Եթե անմիջապես Հիմնավորման հաշվարկով ընդամենը 25% բազմազավակ ընտանիք են վճարում անշարժ գույքի հարկ, այսինքն՝  ընդամենը 25% բազմազավակ ընտանիք ունի անշարժ գույք, ապա հասկանալի չէ, թե ինչ տրամաբանությամբ մնացած 75% բազմազավակ ընտանիքների միայն 1/3 է ցանկություն հայտնելու մասնակցելու բնակարանի գնման կամ շինարարության արտոնյալ վարկի տրամադրման ծրագրին:  Հիմնավորմամբ պետական բյուջեի համար տարեկան կտրվածքով կատարված լրացուցիչ ծախսերի հաշվարկի առումով ընդհանուր առմամբ հարկ է նշել, որ հասկանալի չէ՝ ինչ վիճակագրական տվյալների կամ այլ հավաստի տվյալների հիման վրա են կատարվել հաշվարկները: Միաժամանակ նշենք, որ Նախագծում առկա են մի շարք վրիպակներ, որոնք անհրաժեշտ է շտկել: Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները` առաջարկում ենք ներկայացված դիտարկումների հիման վրա ապահովել Նախագծի համապատասխանությունը Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսգրքի, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի եւ Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի, ինչպես նաեւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին», «Պետական նպաստների մասին», «Երեխայի իրավունքների մասին», «Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքների պահանջներին, ինչպես նաեւ ապահովել Նախագծով սահմանված պետական միջամտության համաչափությունը:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                     ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարող` Ա. Ղազարյան  (հեռ.` 011-513-248) 17.11.2021թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության մասին Նախագծի ընդունմամբ, կարծում ենք, առաջանալու է օրենսդրական փոփոխություն կատարելու անհրաժեշտություն մի շարք օրենքներում: Մասնավորապես՝ Նախագծի 12-րդ հոդվածում նշված դրույթներից բխում է, որ անհրաժեշտ է համապատասխան փոփոխություններ կատարել Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքում, «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքում, Նախագծի 13-րդ հոդվածում նշված դրույթներից՝ «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին» օրենքում, Նախագծի 17-րդ հոդվածում նշված դրույթներից՝ «Կրթության մասին», «Նախադպրոցական կրթության մասին» օրենքում եւ մի շարք այլ օրենքներում: Նախագծին առնչվող Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                     ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարող` Ա. Ղազարյան  (հեռ.` 011-513-248) 17.11.2021թ. Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Նախագիծով առաջարկվում է կարգավորել բազմազավակ ընտանիքների աջակցության տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները: Ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրների տեսանկյունից հարկ ենք համարում ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները, դիտողություններն ու առաջարկությունները: 1. Նախագծի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվում է, որ բազմազավակ ընտանիքին վճարվող ընտանեկան նպաստի չափը՝ մեկ անդամի հաշվով, չի կարող պակաս լինել նվազագույն սպառողական զամբյուղի ամսական արժեքից: Այս կապակցությամբ հարկ ենք համարում նշել, որ «Կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվում են կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղ» եւ «կենսաապահովման նվազագույն բյուջե» հասկացությունները: Ընդ որում, նշված օրենքի համաձայն. «Հայաստանի Հանրապետությունում կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի կազմը եւ կառուցվածքը սահմանվում են օրենքով: Մինչեւ դրա ընդունումը առաջին երեք տարվա համար կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի կազմը եւ կառուցվածքը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը:» : Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նշված օրենքը դեռեւս ընդունված չէ, կարծում ենք, Նախագծով միատեսակ տերմինաբանություն կիրառելու, ինչպես նաեւ տարընթերցումները բացառելու համար «նվազագույն սպառողական զամբյուղ» հասկացությունը կիրառելիս անհրաժեշտ է կամ հղում տալ «Կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մասին»  օրենքին, կամ էլ Նախագծով տալ դրա սահմանումը: Ի դեպ, ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հաշվարկվում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը երկու եղանակով՝ ըստ Առողջապահության նախարարության կողմից մշակված սննդամթերքի կազմի, կառուցվածքի ու էներգետիկայի եւ ըստ Համաշխարհային բանկի մեթոդաբանության: Հետեւաբար, այս առումով եւս պետք է հստակեցնել, թե նշվածներից ո՞ր եղանակն է առաջարկվում կիրառել Նախագծով: 2. Նախագծի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվում է, որ բազմազավակ ընտանիքին վճարվող ընտանեկան նպաստի չափը՝ մեկ անդամի հաշվով, չի կարող պակաս լինել նվազագույն սպառողական զամբյուղի ամսական արժեքից: Նախ, անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե ընտանեկան նպաստի չափը ո՞ր ամսվա նվազագույն սպառողական զամբյուղի ամսական արժեքից ցածր լինել չի կարող՝ նախորդ թե՞ տվյալ ամսվա: Բացի այդ, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նվազագույն սպառողական զամբյուղի ամսական արժեքը փոփոխական մեծություն է, ապա յուրաքանչյուր ամսվա համար վճարվելիք ընտանեկան նպաստի չափը ենթակա կլինի փոփոխության՝ դրանից բխող բոլոր դժվարություններով: Ավելին, այս պարագայում լուրջ խնդիրներ կարող են առաջանալ նաեւ պետական բյուջեում համապատասխան գումարների չափի կանխատեսման եւ պլանավորման առումով: 3. Նախագծի 12-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանվում է, որ բազմազավակ ծնողի համար օրենքով սահմանված կարգով վճարված եկամտային հարկի գումարը վերադարձվում է բազմազավակ ընտանիքի յուրաքանչյուր երեխայի հաշվով՝ եկամտային հարկի ընդհանուր գումարի հինգ տոկոսի չափով, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած կարգով: Այս կապակցությամբ ծագում են մի շարք հարցադրումներ: Նախ, հայտնի չէ, թե եկամտային հարկի գումարների վերադարձն ի՞նչ պարբերականությամբ է իրականացվելու՝ ամսական, եռամսյակային, կիսամյակային թե՞ տարեկան կտրվածքով: Բացի այդ, այն կարող է վարչարարական լուրջ դժվարություններ ստեղծել, առավել եւս, եթե հաշվի ենք առնում այն հանգամանքը, որ եկամտային հարկի վճարումը հիմնականում իրականացվում է հարկային գործակալի կողմից: Միեւնույն ժամանակ, ֆինանսական խնդիրներ կարող են առաջանալ նաեւ պետական բյուջեի կատարման գործընթացում, քանի որ գումարների վերադարձը կատարվելու է պետական բյուջեից: Ի դեպ, եթե հաշվի առնենք այն իրողությունը, որ 2021 թվականի օգոստոսի դրությամբ մասնավոր հատվածում միջին աշխատավարձը կազմում է 213.445 դրամ, ապա բազմազավակ ծնողի համար մեկ երեխայի գծով եկամտային հարկից վերադարձվող գումարի չափը կկազմի ամսական 2.347 դրամ, ինչը շոշափելի ազդեցություն չի կարող ունենալ սոցիալական խնդիրների լուծման առումով, սակայն կարող է զգալի դժվարություններ ստեղծել վարչարարության իրականացման, հարկային հաշվառման եւ վերահսկողության առումով: Այլ կերպ ասած, կարծում ենք, որ ստացված սոցիալական էֆեկտը կլինի փոքր, իսկ ֆինանսական եւ վարչարակական վնասները՝ մեծ: 4. Նույն պատկերն առկա է նաեւ Նախագծի 12-րդ հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսված կարգավորումներում՝ կապված «հողի հարկի եւ գույքահարկի» վերադարձի հետ: Ի դեպ, հարկ ենք համարում նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայումս գործում են անշարժ գույքի հարկը եւ փոխադրամիջոցների գույքահարկը՝ նախկին հողի հարկի եւ գույքահարկի փոխարեն, ուստի անհրաժեշտ է օգտագործել նոր կամ գործող հասկացությունները: Ընդ որում, Նախագծի 12-րդ հոդվածի նշված մասերում նախատեսված կարգավորումները պահանջում են համապատասխան փոփոխություների իրականացում նաեւ ՀՀ հարկային օրենսգրքում: 5. Նախագծի տարբեր հոդվածներով, որպես բազմազավակ ընտանիքներին պետական աջակցության ցուցաբերման տեսակներ, սահմանվում են բնակարանով ապահովման, կենցաղային ապրանքի ձեռքբերման եւ ինքնազբաղվածության, այդ թվում` ընտանեկան ձեռնարկատիրություն հիմնելու, գյուղատնտեսական տեխնիկայի, գյուղատնտեսական նշանակության հողատարածքի եւ անասունների ձեռքբերման, գյուղատնտեսությունում արդիական տեխնոլոգիաների ներդրման նպատակով պետական աջակցությամբ արտոնյալ պայմաններով երկարաժամկետ վարկերի տրամադրման մասին դրույթներ, ինչը շատ կարեւոր եւ ողջունելի մոտեցում է: Սակայն Նախագծով հստակ չի սահմանվում, թե ո՞վ պետք է տրամադրի երկարաժամկետ վարկեր, որո՞նք են արտոնյալ պայմանների չափանիշները եւ մի շարք այլ պահանջներ: Եթե բնակարանի գնման կամ շինարարության  համար արտոնյալ ու երկարաժամկետ վարկի ներքո նկատի է առնվում վարկի գումարի առնվազն հինգ տոկոսի չափով կանխավճարի պետական սուբսիդավորումը եւ առնվազն երկու տոկոսային կետով տարեկան տոկոսադրույքի պետական սուբսիդավորումը, ապա մյուս դեպքերում հստակեցումները բացակայում են: Մասնավորապես, ընտանեկան ձեռնարկատիրություն հիմնելու, գյուղատնտեսական տեխնիկայի, գյուղատնտեսական նշանակության հողատարածքի եւ անասունների ձեռքբերման, գյուղատնտեսությունում արդիական տեխնոլոգիաների ներդրման նպատակով առաջարկվում է տրամադրել արտոնյալ պայմաններով վարկեր՝ առանց համապատասխան պայմանների հստակեցման: Խնդիրը կայանում է նրանում, որ վարկերի տրամադրման վերաբերյալ որոշումները կայացնում են մասնավոր առեւտրային բանկերը, իսկ պետությունն էլ ներկայումս որեւէ գործիք չունի բանկերին նշված պայմաններով (եւ առհասարակ) վարկի տրամադրումը պարտադրելու համար: Արդյունքում կստացվի, որ Նախագծում տեղ գտած այս կարեւոր դրույթներն ուղղակի հռչակագրային բնույթ կկրեն, քանի որ ակնհայտ է, որ գործնականում բանկերը նման պայմաններով վարկեր ուղղակի չեն տրամադրի:  Այս կապակցությամբ, կարծում ենք, անհրաժեշտ է հստակեցնել բազմազավակ ընտանիքների վերը նշված իրավունքների իրականացման մեխանիզմները եւ վարկավորման պայմանները: Մասնավորապես. - ո՞վ պետք է մարի այդ վարկերը` պետությունը, թե՞ բազմազավակ ընտանիքը, - վարկի մայր գումարի եւ (կամ) տոկոսադրույքների սուբսիդավորման մեխանիզմները, - վարկի տրամադրման համար գրավի պահանջի բավարարման մեխանիզմները կամ նշված վարկերի համար գրավի պահանջի անհամատեղելիության նորմը, - վարկի տրամադրման համար պետության` որպես վարկի մարման երաշխավորի ամրագրումը եւ այլն: Ինչ վերաբերում է ընտանեկան ձեռնարկատիրություն հիմնելու նպատակով բազմազավակ ընտանիքներին աջակցության ցուցաբերմանը, ապա հարկ ենք համարում նշել, որ հստակեցման կարիք ունեն ընտանեկան ձեռնարկատիրության կազմակերպման ու իրականացման պայմանները, պահանջները եւ չափանիշները: Խնդիրը կայանում է նրանում, որ 2020 թվականից հանրապետությունում ընտանեկան ձեռնարկատիրության համակարգը փոխարինվել է միկրոձեռնարկատիրության համակարգով: Այս կապակցությամբ, առաջարկում ենք կամ կատարել վերը նշված հստակեցումը, կամ որպես աջակցության ցուցաբերման պայման դիտարկել միկրոձեռնարկատիրության համակարգում ընդգրկվածությունը: 6.Նախագծի 18-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ բազմազավակ ընտանիքների աջակցության տրամադրման տարեկան ծրագիրը ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվելուց հետո ներառվում է համախմբված պետական բյուջեում եւ ներկայացվում Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողով: Նման ձեւակերպումն ընդունելի լինել չի կարող լինել հետեւյալ պատճառներով. - «համախմբված պետական բյուջե» արտահայտությունը չի համապատասխանում «Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածին, ըստ որի. «Պետական բյուջեն եւ համայնքների բյուջեները (այսուհետ` բյուջեներ) կազմում են Հայաստանի Հանրապետության համախմբված բյուջեն:», - «Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին» օրենքի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասով սպառիչ կերպով սահմանված են պետական բյուջեի նախագծում ներառման ենթակա փաստաթղթերը, այն է՝ կառավարության բյուջետային ուղերձը, պետական բյուջեի մասին օրենքի նախագիծը եւ պետական բյուջեի նախագծի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացված` Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի պաշտոնական եզրակացությունը: Հետեւաբար, պետական բյուջեի նախագծում եւս չի կարող առանձին ներառվել բազմազավակ ընտանիքների աջակցության տրամադրման տարեկան ծրագիրը, ուստի այս մասն անհրաժեշտ է համապատասխանեցնել «Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին» օրենքի պահանջներին եւ դրանով սահմանված ծրագրային բյուջետավորման սկզբունքներին: Եզրահանգում Հաշվի առնելով սույն եզրակացության մեջ ներկայացված նկատառումները, կարծում ենք, Նախագծի ընդունումը գործնականում չի կարող ամբողջությամբ ապահովել դրանից ակնկալվող արդյունքների ստացումը, ուստի Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք ունի:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                                  ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ  Կատարող` գլխավոր մասնագետ Գ. Կիրակոսյան  (հեռ.՝ 011 513-603)  10.11.2021թ. Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները 1.  Նախագիծի ընդունման նպատակը բազմազավակ ընտանիքներին պետական աջակցության տրամադրումն է, որը բխում է` ՀՀ Սահմանադրության 83 եւ 86-րդ հոդվածներից, ՀՀ կառավարության 2019 թվականի մայիսի 16-ի N 650-Լ որոշման (ՀՀ կառավարության 2019-2023թթ. գործունեության ծրագրի) N 1 հավելվածի 18-րդ կետից: Նախագծով առաջարկվում է կարգավորել բազմազավակ ընտանիքների աջակցության տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները, սահմանել բազմազավակ ընտանիք հասկացությունը, բավարարել բազմազավակ ընտանիքների հիմնական պահանջմունքները, նպաստել բազմազավակ ընտանիքների ինքնապահովմանն ու ծագած հիմնախնդիրներն ինքնուրույն լուծելու ունակությունների զարգացմանը, կանխարգելել նրանց սոցիալական մեկուսացումը եւ բարելավել ժողովրդագրական իրավիճակը: Բազմազավակ ընտանիքների պետական աջակցության համակարգային միջոցառումների իրականացումը պայմանավորված է Հայաստանի Հանրապետության ներկա ժողովրդագրական կացությամբ, որը, նախ եւ առաջ, կապված է ծնելիության ցածր մակարդակի հետ: Այն չի ապահովում անգամ բնակչության պարզ վերարտադրություն, որի համար անհրաժեշտ է 2–ից ավել երեխա: Սակայն, միայն պարզ վերարտադրության հաղթահարմամբ (մեկ ընտանիքում 2-3 երեխա) հնարավոր չէ ապահովել ընդլայնված վերարտադրություն եւ հասնել ծնելիության մակարդակի էական բարձրացման: 2.  Նախագծի վերաբերյալ կցանկանայինք ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները: 2.1   Նախագիծը ունի սոցիալական ուղղվածություն, պայմանավորված բազմազավակ ընտանիքների սոցիալական կարգավիճակի եւ երաշխիքների հստակեցմամբ,  բազմազավակ ընտանիքներին տրվող պետական աջակցության արդյունավետության բարձրացմամբ, բազմազավակության գրավչության մեծացմամբ, եւ այլն: 2.2   Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն` «բազմազավակ ընտանիք» կարգավիճակը դադարեցվում է, երբ. «ծնողները, իսկ միածնող ընտանիքի դեպքում` միակ ծնողը, զրկվել են/է ծնողական իրավունքներից:», սակայն հետագայում որեւէ կերպ չի հստակեցվում, թե ինչպե՞ս է լուծվում տվյալ բազմազավակ ընտանիքի երեխաների ճակատագիրը: Բնականաբար, կարելի է ենթադրել, որ այդ երեխաները տեղափոխվում են խնամքի համապատասխան պետական հաստատություններ եւ այլն, սակայն գործնականում կարող են հանդիպել նաեւ դեպքեր, երբ, օրինակ, 21 կամ 22 տարեկան, կրթական որեւէ հաստատությունում սովորող երեխան որոշում է, որ կարող է ինքը (պետական աջակցությամբ) հոգ տանել իր եղբայրների եւ քույրերի համար եւ այլն: Կարծում ենք, տվյալ հոդվածում անհրաժեշտ է հստակ սահմանել, թե նման դեպքում ինչպե՞ս եւ ի՞նչ կարգով է որոշվում երեխաների ճակատագիրը, ինչպես նաեւ սահմանել, թե ի՞նչ է տեղի ունենում, եթե ծնողները (կամ միակ ծնողը) վերականգնում է իր ծնողական իրավունքները: 2.3   Նախագծի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասում՝ «Ծնողի կամ ծնողին հավասերացված անձի կողմից ներկայացված փաստաթղթերում  առկա ձեւական սխալների եւ (կամ) փաստաթղթերի ցանկն ամբողջական չլինելու դեպքում աջակլցությունը տրամադրվում է սխալների շտկումից եւ (կամ) փաստաթղթերի ցանկն համալրելուց հետո՝ ընդհանուր հիմունքներով» ամրագրված «առկա ձեւական սխալներ» բառերը հստակեցման կարիք ունեն:  2.4   Նախագծի 12-րդ հոդվածը, կարծում ենք, անհրաժեշտ է տեղափոխել 9-րդ հոդվածից առաջ, կամ էլ կարելի այն հանել, քանի որ իրավական որեւէ «ծանրաբեռնվածություն» չի կրում: 2.5   Նախագծի ընդունման կապակցությամբ անհրաժեշտություն է առաջանում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել «Պետական նպաստների մասին», «Կրթության մասին», «Նախադպրոցական կրթության մասին», «Նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) եւ միջին մասնագիտական կրթության մասին», «Բարձրագույն եւ հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքներում եւ «ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքում»: Եզրահանգում Ներկայացված Նախագծով ակնկալվում է` բազմազավակության եւ ընդլայնված վերարտադրության խրախուսումը` բազմազավակ ընտանիքների սոցիալական կարգավիճակի եւ երաշխիքների հստակեցմամբ, բազմազավակ ընտանիքներին տրվող պետական աջակցության արդյունավետության բարձրացումը, բազմազավակության գրավչության մեծացումը, բազմազավակ ընտանիքի` որպես պետության եւ հասարակության հենասյունի, դերի բարձրացումն ու ամրապնդումը:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ,  ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺԻՆ  Կատարող՝   Մ. Դալլաքյան (հեռ.՝ 011-513-270) 09.11.2021թ.